Posted on 03 dec 2016

/ off

PORTUGAL – Lisabon (Lisbon)

LISABON

Na ušću reke Težo

Lisabon je jedan od najčarobnijih prestonica Evrope. Smešten povrh širokog ušća reke Težo u Atlantik, jedan je od onih specifičnih, pomalo boemskih gradova koji vam zbog svoje neizmerne jednostavnosti i opuštenosti uvek ostaju u srcu. Šetajući Lisabonom, nećete videti pompeznost i doteranost kao u Londonu ili u Parizu, ali su ipak na svakom ćošku, zgradi, pločniku ili gradskom trgu vidljivi znaci njegovog nekadašnjeg sjaja i moći, koja je jednog kobnog jutra sredinom XVIII veka iznenada nestala u velikom zemljotresu. Lisabon – na portugalskom Ližbóa, grad je koji smo otkrivali polako i pešice, u čemu su nam često pomagali „Ližboétaš“ – kako sebe, na portugalskom nazivaju njegovi stanovnici. Zanimljivo je da sama reka Težo (Tejo), izvire u visoravni centralne Španije gde pravi širok krug oko bivše španske prestonice Toleda, i gde se na španskom naziva Taho (Tajo). Preprečivši Iberijsko poluostrvo, svoj put završava na zapadu ulivajući se u Atlantik, u Lisabonu. Današnji Lisabon, osnovalli su Kartaginjani oko 1200. pre nove ere, i dali mu naziv Allis Ubbo („sigurna luka“). Godine 205. p. n. ere postao je deo rimske provincije Luzitanije, kao Olissipo. Tokom istorije, Lisabonom su pohodili Kelti, Feničani, Rimljani, Vizigoti, a najviše se – tokom oko 400 stotina godina – dva do tri veka manje nego u Španiji, u njemu zadržali Arapi iz severne Afrike – Mavari.

Lisabon, Bairro Alto / vidikovac Miradouro de São Pedro de Alcántara © Ivana Dukčević

Lisabon, Elevador da Bica © Ivana Dukčević

Lisabon / pogled na Most Ponte 25 Abril (koji su gradili isti inženjeri koji su podigli Golden Gate u San Francisku), sa vrha Statue Hrista (kopije iste statue u Rio de Žaneiru) © Ivana Dukčević

Tekst i fotografije deo su publikovane knjige „Umetnost putovanja 2“ (ISBN 978-86-82136-01-9) u izdanju Media Sfere, ali i knjige o Portugalu (ISBN 978-86-7722-380-9) i o Lisabonu (ISBN 978-86-7722-375-5), i zaštićeni su Zakonom o autorskim i srodnim pravima: Službeni glasnik Republike Srbije, br. 104/2009 i 99/2011. Nije dozvoljeno kopiranje, niti objavljivanje teksta, delova teksta, i fotografija, bez dozvole autora (Ivana Dukčević) i izdavača (Media Sfera: Gordana Radisavljević-Jočić).

Lisabon, Pogled na tvrđavu Kastelo Sao Žorž i čuveni tramvaj broj 28 © Ivana Dukčević

Lisabon, manastir Mosterio dos Jerónimos u predgrađu Belem (UNESCO) © Ivana Dukčević

Železnička stanica Estação do Rossio, na trgu Praça Dom Pedro IV u centru Lisabona, odakle kreću vozovi ka 30 km udaljenom gorju sa palatama u Sintri © Ivana Dukčević

U jednoj od kaldrmisanih ulica boemskog kvarta Bairo Alto – Rua Diario de Noticias, u kafani na broju 23, tokom jedne tople julske večeri dvojica konobara u crnim prslucima i pozamašna, sredovečna kuvarica sa velikom punđom i u šarenoj kecelji s karnerima, bez prethodne najave i na kratko, prestali su sa svakodnevnim poslom. Zauzevši mesta za drvenim stolicama praznog stola u čelu prostorije – prekrivenog kariranim stolnjakom, uz portugalsku i klasičnu gitaru gostima lokala zasvirali su i zapevali fado vadio. Izvorni fado – fado vadio drugačiji je od klasičnog, jer u njegovom izvođenju učestvuju isključivo amateri koji spontano započinju svoju pesmu. Slično bluzu crnačkog stanovništva severne Amerike ili bosanskoj sevdalinci, fado je vrsta muzike nastala u radničkim četvrtima, čija emocija predstavlja čežnju za izgubljenim ili nikada dostignutim, osećanju napuštenosti i često bezvremenosti. Poreklo fada je i danas donekle sporno. Dok jedni smatraju da ima korene u bivšoj koloniji Brazilu i tamošnjoj sambi, drugi primećuju da se u fadu prepoznaje značajan uticaj Mavara i kulture severne Afrike, većina se slaže da se u muzici može naslutiti uticaj trubadura srednjovekovne Provanse, koji su i nastali nakon dolaska mavarskih (persijskih) žičanih instrumenata na tlo Evrope.

Fado izvođače najčešće čine pevač ili pevačica, koje prate muzičari na violi i gitari. Prva poznata fado pevačica Portugala bila je Maria Severa Onofriana (početak XIX veka), koja je umrla mlada i čiji je boemski život pun skandala ovekovečen u portugalskoj kinematografiji. Tokom XX veka, najpopularniji fado umetnici koji su postali simboli Portugala, bili su pevačica Amália Rodrigues i tekstopisac Alfredo Duarte. Zaljubljenici u melanholični zvuk portugalskog sevdaha – bluza koji priziva žal za lagodnim životom u izgubljenim portugalskim kolonijama, zgode mornara i zaboravljene ljubavi, verovatno će razumeti zbog čega su zvonke, zavodljive portugalske reči saudade („čežnja“) i fado („sudbina“) sastavni deo duše svakog Portugalca. Najveći broj fado barova nalazi se u uzanim ulicama elegantnog „Gornjeg kraja“ – Bairo Alto (Bairro Alto) i susednog Šiada (Chiado). Ovi delovi grada nastali su u XVI veku kao rezidencijalne četvrti imućnih lisabonskih trgovaca, čije su radnje bile u obližnjem donjem delu grada – Baiši (Baixa). Osim po fado barovima, Bairo Alto i Šiado poznati su po poslastičarnicama i kafeima, koji su tokom XIX i XX veka postali pribežište boema i pesnika. Danas ovi kvartovi slove za mesto sastajanja intelektualaca, mladih umetnika i pisaca, u čemu prednjači kitnjasti „Cafe A Brasileira“ u elegantnoj ulici Rua Garrett – nalik beogradskom kafeu Hotela Moskva, najpoznatiji je starinski kafe Lisabona.

Centar nekadašnjeg mavarskog Lisabona nalazio se na mestu Alfame (od arapskog: al-hamma, što znači „izvor“), najstarijeg, najsiromašnijeg i najromantičnijeg dela grada, sa pretežno oronulim kućama dekorisanim predivnim pločicama – azuležosima. Smeštena na prostoru podno zidina tvrđave Kastelo Sao Žorž, istočno od centra – Baiše, Alfamu čini lavirint uskih ulica koje se od tvrđave strmo spuštaju ka reci i njenom ušću u more, a koje često presecaju dugačke stepenice sa središnjim gelenderima i mali trgovi, pogotovo u delu koji se i danas zove Mouraria („Mavarska četvrt“). Alfama je i jedini deo Lisabona koji nekim čudom uspeo da prođe sa najmanje oštećenja u razornom zemljotresu 1755. godine. I danas je ovo stambena četvrt sa starinskim tavernama, gde se uz tipične zvuke fada služe specijaliteti portugalske kuhinje.

Lisabon, Trg Figueira i Tvrđava Sao Žorž na brdu © Ivana Dukčević

Lisabon, Alfama © Ivana Dukčević

Pre više od dve hiljade godina, grad na ušću reke u okean osnovali su Kartaginjani i dali mu naziv Allis Ubbo („sigurna luka“). Kasnije, luka Olissipo postala je deo rimske provincije Luzitanije. Tokom istorije, Lisabonom su pohodili Kelti, Feničani, Rimljani, Vizigoti (budući Portugalci), i skoro četiri veka njime vladali Mavari. Centar nekadašnjeg mavarskog Lisabona nalazio se na mestu današnje Alfame (od arapskog: al-hamma, što znači „izvor“), najstarijeg, najsiromašnijeg i najromantičnijeg dela grada. Smeštena na prostoru podno zidina Tvrđave Sao Žorž (Castelo São Jorge) istočno od Baiše, Alfamu čini lavirint uskih ulica koje se od tvrđave strmo spuštaju ka reci i njenom ušću. Kaldrmisane sokake često presecaju dugačke stepenice sa gelenderima u sredini, mali trgovi okruženi stambenim četvrtima sa fasadama u azuležosima, i starinske taverne gde se uz tipične zvuke fada služe specijaliteti portugalske kuhinje, a u malenim radnjama nalik pekarama kupuju sendviči sa bakalarom, sardinom, svinjskim kobasicama i goveđim mesom.

Kada prođete kroz kapiju i stupite na kameni plato tvrđave Kastelo Sao Žorž, naći ćete se u zelenilu drveća u čijem je središtu statua kralja Alfonsa Enrikesa. Okolo, u senci čempresa poređane su kamene klupe, stara česma i topovi sa đuladima na samoj ivici zidina, sa predivnim pogledom na čitav grad. Kao nekada davno, unutar zidina i uskih uličica tvrđave još uvek postoji stambena četvrt – Santa Cruz (Sveti krst). Okružene cvećem, vešom koji se suši na prozorima i fasadom koja uveliko otpada, na pragu ovih kuća videćete uglavnom starije meštane.

Severoistočno od tvrđave Sao Žorž, nalazi se veliki, beli Manastir Svetog Vinsenta izvan Zidina (Mosterio de São Vicente da Fora), podignut na mestu gde su 1173. donešene mošti Svetog Vinsenta – zaštitnika grada. U XIX veku, u prolazu iza crkve osnovan je Panteon – mesto gde počivaju najčuveniji Portugalci, među kojim vladari prve portugalske kraljevske familije Bragansa (Bragança) i neprevaziđena diva fado muzike Amalija Rodrigez. Levo od ulaza u crkvu nalazi se lučni prolaz iza kojeg se na platou pijace Svete Klare svakog utorka i subote održava čuvena buvlja pijaca Feira da Ladra – u prevodu s portugalskog „Pijaca lopova“. Zanimljivo je da je „ladra“ imenica ženskog roda, te se naziv pijace odnosi isključivo na – žene lopove. Na ovu pijacu došli smo, jer se na njoj osim antikvarnih predmeta – posuđa, kofera i nameštaja, svakakvih suvenira, keramike, bižuterije i uveženih indijskih haljina, mogu kupiti i originalne portugalske pločice – azuležosi (azulejos).

Tokom srednjeg veka, na Iberijsko poluostrvo sa Mavarima je stigla i umetnost oslikavanja pločica. Za razliku od španskih „azulehosa“ i „zeliž“ pločica u Maroku, portugalski „azuležosi“ tokom vekova su doživeli niz transformacija, i postali sastavni deo fasada portugalskih kuća. Od krova, sve do prizemlja, gotovo svaka kuća, crkva i druga građevina Portugala obložena je ovim oslikanim, gleđosanim pločicama, koje je moguće videti i u Muzeju azuležosa (Museu Nacional do Azulejo), u najraskošnijoj kolekciji iz perioda počev od XV veka do današnjih dana. Lutajući među tezgama, na buvljaku sam upoznala gospodina Rodrigeza (José Ribeiro Rodrigues), vrsnog poznavaoca azuležosa koji je po sopstvenom priznanju održao više predavanja na temu istorije istih, širom Portugala. Sa otvorenim dnevnim novinama Jornal de Noticias, gospodin Rodrigez sedeo je na hoklici kraj otvorenog gepeka svog karavan-automobila i čekao potencijalne kupce pločica, rad da objasni poreklo i istorijat svake koju nudi, ponaosob. U drvenim kutijama u gepeku, bilo je raspoređeno mnoštvo azuležosa, podeljenih prema starosti, temama i vrednosti, po cenama pojedinačnih pločica od pet do više od stotinu evra.

Od gospodina Rodrigeza smo saznali kako se počevši od XV veka menjala moda pločica u Portugalu – od šarenih sa pejzažima, geometrijskih, sve do isključivo plavo-belih, baroknih (XVII vek) sa predstavama iz života i oslikanih predela uz tada značajan holandski uticaj, i kasnije, dodatkom zelene, ljubičaste i okeraste boje. Osim oslikavanja, kompozicije sastavljene iz više pločica često su isečene u željeni oblik i tek onda lepljene na određenu fasadu. Interesantno je da se tokom XIX veka fasadno oblaganje pločica u velikoj meri intenziviralo dolaskom imigranata iz Brazila, kada je ovaj vid umetnosti dostigao svoj vrhunac. Neki izvori tvrde da poreklo reči „azuležos“ ima koren u reči „azul“, što na romanskim jezicima većinom označava plavu boju. Ipak, s obzirom da za razliku od portugalskih većina španskih pločica nije u toj boji, naučnici tvrde da je verovatnije da ima koren u arapskoj reči „az-zulai“, što znači „terakota“. Postoji nekoliko verzija priče zbog čega su ove pločice postale i ostale popularne u Portugalu i nakon odlaska Mavara. Prema jednoj, one su odličan materijal za odbranu od vlage obližnjeg Atlantika. Prema drugoj, odličan su materijal protiv mnogobrojnih požara.

U Portugalu izgleda postoji čitava mala armija ljudi koji širom zemlje nalaze stare, napuštene kuće i sa njihovih fasada ili iz unutrašnjosti, pre konačnog rušenja skidaju pločice. Azuležosi se međusobno razlikuju po boji, tj. kombinaciji boja gde na beloj osnovi preovlađuje marinsko-plava, oslikanim temama i pečatu proizvođača utisnutom na poleđini pločica. Svi zajedno, određuju njihovu starost, poreklo i vrednost. Pojedinačne pločice sa ljudskim figurama ili prikazima životinja na primer, ređe su, vrednije i skuplje od floralnih, ali su geometrijski oblici nalik originalnim mavarskim, takođe na ceni. Kompoziciju raskošne korpe sa cvećem i dva pauna – oslikanu u marinsko-plavoj na dve povezane bele pločice, i motiv barokne geometrijske šare na četiri azuležosa u kombinaciji plave i oker, gospodin Rodrigez pažljivo je upakovao u već pripremljenu novinsku hartiju. Nakon nekoliko nedelja putovanja kolima po Iberijskom poluostrvu, azuležosi su bezbedno stigli do Beograda i završili kao kompozicija na zidu kuhinje, umesto slike.

Lisabon, Alfama, kuće prekrivene azuležosima © Ivana Dukčević

Lisabon, zgrada sa azuležosima na pijaci Feira da Ladra © Ivana Dukčević

Lisabon, Buvlja pijaca Feira da Ladra – gepek automobila gospodina Rodrigeza koji prodaje starinske azuležose © Ivana Dukčević

Iako je između XIV i XVI veka nekoliko jakih zemljotresa potreslo je prestonicu, jutra 1. novembra 1755. najjači od svih sravnio je Lisabon i okolinu. Zemlja se zatresla na verski praznik Svih Svetih, kada su ljudi hrlili u crkve da zapale sveće, čiji je plamen dodatno prouzrokovao požare i proširio se na čitav grad. Oni koji su bežali od ruševina i požara, uskakali su u reku Težo i na mnogobrojne brodove u luci, ali ih ni tu nije sačekao spas. S obzirom da je epicentar zemljotresa bio u moru – stotinak kilometara jugozapadno od oblasti Algarve na jugu zemlje, veliki talas stigao je do prestonice, obrušio se na brodove i razbio ih u paramparčad. Cunami je poplavio i urušio priobalne zgrade, uključujući i veliku kraljevsku palatu na glavnom trgovačkom trgu donjeg grada – Komersio (Praça do Comércio, bivši Terreiro do Paço), koja više ne postoji. Oko osamdeset pet odsto grada potpuno je uništeno u zemljotresu. (Cunami je uništio priobalne gradove Maroka, portugalsku oblast Algarve, Madeiru i Azorska ostrva, sve do Kadiza u Španiji. Nedavno su pronađeni dokumenti koji potvrđuju da je veliki talas stigao do obala Brazila i Kariba).

Nakon zemljotresa koji je preživeo zahvaljujući slučajnosti jer je sa porodicom boravio u predgrađu – Belemu, kralj Žoze Prvi (José I) uposlio je svog veoma uticajnog i pronicljivog premijera da kompletno rekonstruiše grad. Čovek dugačkog imena – Sebastião José de Carvalho e Melo, nešto kasnije postao je jedna od najistaknutijih ličnosti istorije Portugala, znan kao Markiz od Pombala (Marquês de Pombal). Njegov spomenik danas se nalazi nedaleko od centra, na Aveniji Liberdade, na ostrvu u središtu velelepnog kružnog toka. Dok su mnogi još kukali zbog nesretnog događaja koji ih je zadesio, njegova deviza „Sahranimo mrtve i nahranimo žive„, u rekordnom roku podigla je grad na noge. Pod njegovim vođstvom započet je ambiciozni plan radikalne rekonstrukcije gradskog jezgra, sa ulicama koje su se po ugledu na plansko, arhitektonsko rešenje Pariza ukrštale pod pravim uglom, uz velike i raskošne trgove u središnjem delu. Ovim poduhvatom nastao je danas centralni deo Lisabona, ponos Markiza de Pombala i njegovo životno delo – Baiša (Baixa – Donji grad), po svom tvorcu prozvana još i „Pombalova Baiša“ (Baixa Pombalina).

Kraljevska palata Paço da Ribeira – slikarsko platno nepoznatog autora nastalo je nekoliko godina pre Velikog lisabonskog zemljotresa. Palata je potpuno srušena i posle udara cunamija, nestala u moru

Platno slikara L’Basa (Jacques Philippe Le Bas) iz 1757. godine, predstavlja ruševine grandiozne opere Ópera do Tejo, koja je otvorena u martu 1755, i potpuno srušena u Velikom lisabonskom zemljotresu, 1. novembra 1755.

Većina ulica Baiše i danas nose ista imena kao u XVIII veku, kada je ovaj deo grada nakon rekonstrukcije postao bankarski i trgovački centar Lisabona – Rua do Ouro (Zlatna ulica), Rua da Prata (Srebrna ulica) i Rua dos Sapeteiros (Ulica obućara). Verovatno najpoznatija ulica Baiše – Rua Augusta, završava kitnjastim, lučnim prolazom nadomak obala reke Težo, na trgu Komersio. Na platou koji je danas prostran i prazan, nalik Domu sindikata u Beogradu 60-tih i 70-tih godina XX veka nalazilo se parkiralište automobila. Sada su na šinama u krug oko trga, na okretnici parkirani stari crveni tramvaji Linja da Kolinas (Linha da Colinas), koji turiste voze u panoramski obilazak Lisabona. Trgom prolaze i novi, i stari žuti tramvaji koji su deo gradskog saobraćaja, među kojima i tramvaj (eléctrico) broj 28, uvežen krajem XIX veka iz San Franciska. Nalik “krugu dvojke” u Beogradu, ruta dvadesetosmice saobraća u krug najpoznatijih delova lisabonskog centra. Unutrašnjost tramvaja i danas izgleda isto kao pre jednog veka, sa drvenim klupama umesto sedišta, i kabinom vozača kao izašlom iz muzeja – sa kružnim, metalnim volanom nalik brodskom kormilu.

U zapadnom delu Alfame nalazi se najstarija crkva Lisabona, i jedina koja je nekim čudom preživela zemljotres 1755. godine. Podignuta u XII veku kao katedrala – na portugalskom Sé (skraćeno od Sedes Episcopalis, što znači: sedište episkopije), sa dva identična zvonika koja podsećaju na utvđenje i rozetom iznad ulaza, ova crkva istaknuti je predstavnik arhitektonskog pravca romanike. Njen srednjovekovni izgled nisu pokvarile ni restauracije u XVII i XX veku, i danas se smatra jednim od najpoznatijih simbola Lisabona. Veliki broj igranih filmova, kao Vendersova „Lisabonska priča“ (Lisbon story, Wim Wenders), ali i dokumentarnih, koristili su pročelje ove crkve kao scenografiju, naročito u momentu kada čuveni starinski tramvaj br. 28 prođe krivinom, na nizbrdici ispred nje. Unutar crkve sa prelepim gotskim krstastim svodovima, otkriveni su arheološki ostaci iz rimskog perioda, a u njoj se nalazi i riznica, i devet gotskih kapela u kojima počivaju potrugalski lraljevi (kralj Afonso IV i njegova supruga Dona Beatriz – sarkofag sa kučencetom). U zadnjem delu crkve koji potiče iz perioda gotike, između hodnika sa prelepim gotskim krstastim svodovima, otkriveni su arheološki ostaci iz rimskog perioda.

Lisabon, Alfama – Katedrala Se i tramvaj br 28 © Ivana Dukčević

Lisabon, Alfama © Ivana Dukčević

Lisabon, unutar Katedrale – Se, ostaci iz perioda antike © Ivana Dukčević

Uzbrdo i nizbrdo strmih i uzanih ulica starog Lisabona, ne saobraćaju samo vremešni tramvaji. S obzirom da je centralni deo grada smešten na nekoliko brda, tramvajima u prevozu putnika pomažu lisabonski „elevadori“ – četiri stare gradske uspinjače na šinama s početka XX veka, koje i dalje savršeno funkcionišu, i imaju isti izgled kao i pre više od jednog veka. Skrivena u majušnoj, neverovatno strmoj ulici nadomak trga Restauradores, najstarija lisabonska uspinjača – Elevador da Lavra puštena je u promet davne 1884. godine. Osim prve uspinjače u Valparaisu, u Čileu iz 1883, Elevador da Lavra najstarija je gradska uspinjača na svetu. Iako većina njih radi na struju, određen broj portugalskih uspinjača još uvek se pokreće na vodeni pogon – po sistemu kontratega, tako što kabine koje se uvek nalaze na suprotnim delovima nizbrdice – jedna u podnožju i druga na vrhu, u isto vreme kreću u suprotnom smeru i na sredini trase se mimoilaze. Sa druge strane trga Restauradores, nalazi se polazna tačka najpoznatije gradske uspinjače – Elevador da Gloria. Iako ulica kojom vozi nije piktoreskna kao ona kojom saobraća Lavra, njena trasa je najduža, a strmina konstantna. Na vrhu, uspinjača Glorija završava u kvartu Bairo Alto, kraj jednog od najlepših vidikovaca centralnog Lisabona Miradouro de São Pedro de Alcántara, u istoimenom parku.

Lisabon, Pogled na Tvrđavu Kastelo Sao Žorž i tramvaj br. 28 © Ivana Dukčević

Lisabon, Avenida de Liberdade i spomenik Markizu Pombalu © Ivana Dukčević

U Alfami možete pogledati i ostatke rimskog teatra iz vremena vladavine cara Oktavijana Avgusta (Museu do Teatro Romano, I vek), smeštenog je na južnoj kosini brda ispod tvrđave Sao Žorž). Jedna od najinteresantnijih građevina ovog kraja je „Kuća šiljaka“ (Casa dos Bicos) sa fasadom reljefno dekorisanom nalik brušenim dijamanatma – njih ukupno 1125, bivši dom sina guvernera kolonije Indije Afonsa de Albukerka (Brás de Albuquerque, XVI vek), koja je jedno vreme služila i kao pomoćna zgrada za usoljavanje bakalara, u blizini luke. Najčuveniji muzeji Lisabona i ovog kraja su Museo do Fado (Muzej fada ili: Casa de Fado e da Guitarra Portuguesa – Kuća fada i portugalske gitare) i Muzej portugalskih pločica (Museu Nacional do Azulejo), sa najraskošnijom kolekcijom iz perioda počev od XV veka do današnjih dana.

.
....

Lisabon, Muzej azuležosa © Ivana Dukčević

Lisabon, Muzej azuležosa © Ivana Dukčević

Na trgu Restauradores, neposredno pored početne stanice uspinjače Glorije, nalazi se palata Palácio Foz iz XVIII veka, u kojoj je smešten info centar Turističke organizacije Lisabona. U želji da saznamo više o onome što nas zanima, odlučili smo da uđemo i sačekamo dugačak red ljudi i dobijemo željenu informaciju. Moje obraćanje devojci zaposlenoj na šalteru – na engleskom, završilo se drugačije od očekivanog. Na mapama grada, ulaz u lisabonsku tvrđavu Svetog Đorđa (Castelo São Jorge) nije bio precizno obeležen, i to u delu gde su uzbrdice Alfame izuzetno strme. S namerom da u pokušaju da pronađemo ulaz ne lutamo, upitala sam simpatičnu Lisabonku da nam pomogne: „Da li mi na mapi možete pokazati gde je tačno ulaz u Trđavu Sao Žorž?“ Nakon veoma iznenađenog pogleda koji mi je uputila, isprva nisam razumela u čemu sam napravila grešku. Rekla je: „Izvinite, htela sam da vas pitam odakle ste? Radim ovde već nekoliko godina, i nikada nisam čula nijednog stranca da tako dobro izgovara naše slovo „ž“!“ „Iz Srbije smo“, kažem, „i mi imamo „vaše“ slovo „ž“ i isto se izgovara“. Zapisuje na papirić da smo iz Srbije, i zatim nam objašnjava kako da pronađemo željeni ulaz. Običnom laiku, portugalski jezik nalik je španskom, ali samo ako je napisan. Izgovoren, ima veoma drugačiji zvuk, i onaj ko ne poznaje njegovu čudnovatu notu, često se zbuni u nemogućnosti da ga prepozna van granica Portugala. Izduženi, kao namerno otegnuti glasovi „ã“ ili „õ“, samoglasnici koji kao da se iz jednog pretvaraju u drugi, kao i slova „š“ i „ž“ u nesrazmerno velikom broju, po zvučnosti pre liče na neku čudnu mešavinu ruskog, orijentalnih i kavkaskih jezika, nego na romanski jezik srodan španskom. Neki ga smatraju simpatičnim i zanimljivim, drugi romantičnim, ali retko ko ostaje ravnodušan nakon izgovorenih slogova portugalskog, kad ga prvi put čuje.
.

Lisabon, pogled sa Trvđave Sao Žorž © Ivana Dukčević

Lisabon, unutar Tvrđave Kastelo Sao Žorž © Ivana Dukčević

Lisabon, moderni azuležos koji turistima sugeriše rutu obilaska Alfame © Ivana Dukčević

Silazak iz Baira Alta – gornjeg dela grada, ka centralnoj Baiši, moguć je najkitnjastijim liftom-uspinjačom Santa Žusta (Santa Justa), čiji se gornji ulaz nalazi kraj Manastira-crkve Igreža do Karmo (Igreja do Carmo), jedinog zdanja koje je nakon zemljotresa iz XVIII veka ostavljeno zubu vremena (danas je dom Arheološkog muzeja). Drvena kabina unutar trideset dva metra visokog tornja filigranske dekoracije, u mreži konstrukcije od kovanog gvožđa, sagrađena je 1902. godine. Arhitekta uspinjače bio je učenik čuvenog Gustava Ajfela – tvorca istoimenog tornja u Parizu, takođe od kovanog gvožđa. Na kraju obilaska i vožnji uzbrdo ili nizbrdo tri lisabonska elevadora, došli smo do poslednjeg – najpiktoresknijeg od svih. Uspinjača Elevador da Bika (Elevador da Bica) nalazi se u zapadnom delu gornjeg grada, i sa vrha njene gornje stanice pružaju se verovatno najromantičniji pogledi na ulicu kojom saobraća i reku Težo, u daljini. Mirnom i tihom stambenom ulicom sa šinama na velikoj nizbrdici, s vremena na vreme prođe po koji prolaznik s bakalukom, a scenografiju upotpunjuju šareni veš koji se na kanapima suši na gornjim spratovima kuća, i žice električne uspinjače na kojima sede golubovi. Kao pozadina plavetnilu reke Težo, sa vrha gornje stanice i u skraćenoj perspektivi, žičana konstrukcija uspinjače i kanapi za veš prepliću se nalik mreži u oku posmatrača, sve dok se na svakih pola sata ispred njih uz specifičan zvuk ne ispreči žuta kabina uspinjače sa oznakom Carris (oznaka lisabonskog gradskog prevoza), u pokretu.

Lisabon, Trg Komersio i ulaz u Baišu kroz slavoluk Arko da Augusta © Ivana Dukčević

Lisabon, Trg Komersio, tramvaji „Linha de Colinas“ © Ivana Dukčević

Osim uspinjača, specifičnost Lisabona – i Portugala uopšte, čine čudesni ulični pločnici koji nose naziv Calçada Portuguesa („portugalski pločnik“) i nastaju uklapanjem belih, crnih i sivih – najčešće kvadratnih kamenčića u nesvakidašnji mozaik. Dok onaj na trgu Rossio vešto imitira morske talase, jedan drugi – na trgu Restauradores, oponaša isprepletene metalne karike. Čak se i pešački prelazi ponekad prave u mozaiku kamenčića – beli na crnoj pozadini, što nije loša ideja jer ne blede i ne moraju da se ponovo farbaju. Radnike koji prave mozaike u pločniku nazivaju „kalseteirosi“. Uklapajući određenu šaru, ovaj težak posao obavljaju na osnovi pločnika od gline, kojoj se doda šljunak – vezivno tkivo ispod redova kamenčića. Na žalost, dekorativni pločnik kao vrsta umetnosti sve više zamire. Razlog tome su male plate kalseteirosa, uglačan pločnik koji je klizav prilikom padavina, i ograničenje za osobe sa specijalnim potrebama.
.

Železnička stanica Estação do Rossio, na trgu Praça Dom Pedro IV u centru Lisabona, odakle kreću vozovi ka 30 km udaljenom gorju sa palatama u Sintri © Ivana Dukčević

Lisabon, Trg Praça Dom Pedro IV – calçada portuguesa © Ivana Dukčević

Lisabon, Baiša, Elevador Santa Žusta © Ivana Dukčević

Centar Lisabona smestio se kraj reke Težo, 17 km pred njeno ušće u Atlantik. S obzirom da grad leži na 7 brda, za njegovo razgledanje prilično važno je da budete u kondiciji. Iako je poznat po „elevadorima„, starim gradskim uspinjačama s početka XX veka koje i dalje savršeno funkcionišu, imaju isti izgled kao i pre 100 godina i prevoze putnike uzbrdo i nizbrdo strmih lisabonskih ulica, na većini mesta ćete ipak morati peške.

Četiri gradske uspinjače svojevsni su simbol Lisabona:

– najstariji Elevador da Lavra (iz 1884. godine, druga gradska uspinjača na svetu, tada na vodeni pogon);
– najpoznatiji Elevador da Gloria (preko puta trga u odnosu na Elevador da Lavra), čija gornja stanica završava u delu grada Bairo Alto, tik uz čuveni vidikovac Sao Pedro de Alcantara;
– najpiktoreskniji Elevador da Bica (zapadno od centra, verovatno najlepša ulica Lisabona kojom vozi uspinjača – Rua da Bica Duarte Bela), čija gornja stanica završava u centru dela grada – Bairo Alto; i
– najkitnjastiji lift-elevador od kovanog gvožđa Santa Žusta (Santa Justa), stara drvena kabina unutar 32 m visokog, kitnjastog tornja filigranske dekoracije, u mreži konstrukcije kovanog gvožđa, sagrađena 1902. godine radi lakšeg stizanja do gornjeg grada (arhitekta elevadora bio je učenik Gustava Ajfela, tvorca čuvenog tornja u Parizu).

Lisabon, Alfama © Ivana Dukčević

Lisabon, prodaja azuležosa u Alfami © Ivana Dukčević

Lisabon, prodavnica azuležosa © Ivana Dukčević

Osim uspinjača i starih tramvaja, najupečatljiviji deo Lisabona su njegovi divni starinski trgovi u naizgled zaboravljenim četvrtima šireg centra grada, okruženi kućama sa fasadnim pločicama, na primer trgovi četvrti Bairro Alto i Alfame. Širom Lisabona, na vrhovima brda i brežuljaka, nalaze se vidikovci (miradouro) sa predivnim pogledima na grad i reku Težo. Teško je reći sa kojeg od njih se pruža najlepši pogled na grad, ali su dole navedeni, moji lični favoriti:

– Miradouro de São Pedro de Alcántara, na vrhu uspinjače Elevador da Gloria (u istoimenom malom parku dela Bairo Alto – najbolje kasno popodne),
– vidikovac sa jugo-zapadnog dela tvrđave Castelo Sao Jorge (najbolji jutarnji pogled na Baišu i most Ponte 25 Abril u pozadini), i
– sa vrha statue Hrista – Sanctuario de Cristo Rei, odakle se zaista vidi čitav Lisabon i oko 20 km u krug (nemojte zaboraviti dvogled, fotoaparat ili kameru).

Evo spiska ostalih:

.
– Miradouro da Graça (malo uvučena u odnosu na centar, u najvišem delu Alfame);
– Miradouro de Santa Luzia (na jednoj od najviših tački centralne Alfame, na platou ispred istoimene crkve, odakle se vidi donji deo Alfame, reka sa obalom preko puta i most Ponte 25 Abril);
– Sa vrha spomenika Padrão dos Decrobrimentos (osim čitavog dela grada – Belema, vidi se obala reke uzvodno do mosta Ponte 25 Abril i nizvodno – do ušća);
– Miradouro de Santa Catarina (sa park – platoa iz ulice Rua de Santa Catarina, zapadno od uspinjače Elevador da Bica);
– Sa gornjeg dela parka Parque Eduardo VII (iz ulice Alameda Cardeal Cerejeira, vidi se pogled nizbrdo duž čitavog parka i niz ulicu Avenida de Liberdade).

Lisabon, Elevador da Ladra, prva uspinjača iz XIX veka, nekada na vodeni pogon © Ivana Dukčević

Lisabon, Elevador da Gloria © Ivana Dukčević

Po obilasku grada spustite se do Teža (Tejo), reke koja izvire u visoravni centralne Španije gde se na španskom naziva Taho (Tajo), prolazeći i kroz slikoviti Toledo, staru prestonicu. Preprečivši Iberijsko poluostrvo, svoj put završava ulivajući se u Atlantski okean kod Lisabona.

Duž reke Težo u smeru ka zapadu, tramvajem broj 15 odvezli smo se do lisabonskog istorijskog predgrađa po imenu Belém. Reka Težo – koju linija tramvaja prati, u ovom delu sve je bliža Atlantiku i toliko široka, da se tokom letnjih izmaglica od vlage i isparenja, suprotna obala reke – udaljena desetak kilometara, najčešće uopšte ne vidi. Nekada su portugalski kraljevi Belem koristili kao mesto odmora, podizali palate-letnjikovce i uživali u tišini, manje od deset kilometra od strogog centra. Danas se u ovom delu grada nalazi nekoliko najvažnijih istorijskih spomenika Lisabona, sazidanih u manuelin stilu, koji su vremenom postali svojevrsni simboli grada i deo Uneskove svetske kulturne baštine. Krajem XV i početkom XVI veka, Portugalom je vladao kralj Manuel Prvi. Zemlja je bila na vrhuncu moći kada su osvojene nove teritorije i ustanovljene mnoge kolonije iz kojih se pomorskim putevima zbog uspešne trgovine – prvenstveno začinima, novac obilato slivao u državnu kasu. Ovaj svojevrsni procvat države uticao je na sve aspekte života, a pod patronatom velikog pokrovitelja umetnosti – kralja Manuela I, u Portugalu nastao specifičan stil u arhitekturi po njemu nazvan – manuelin stil, poznat još i kao – kasna gotika. Elementi ovog stila prepoznatljivi su u kitnjastim, reljefnim detaljima u belom kamenu, i najviše podsećaju na nekakvu veselu verziju srednjovekovne gotike sa motivima „uvrnutog konopca“ na stubovima, stilizovanih lanaca od lengera i „sitnim vezom“ koji krivuda po površini reljefa. Motivi biomorfnih formi – stilizovanih korala i morskih trava, veoma podsećaju na Art Nouveau – Secesiju, pravac u umetnosti koje će se tek četiri veka kasnije pojaviti na tlu Evrope. U reljefe manuelin stila utkana su i dva nezaobilazna motiva – krst Reda Hrista, koji je novčano pomagao putovanja moreplovaca i predmet pomorske navigacije u obliku šupljeg kruga obavijenog konopcima, simbola koji je kralj Manuel I prihvatio kao svoj.

Nekada zasebno selo, a danas predgrađe Lisabona, Belem je dobio naziv po portugalskom izgovoru istorijskog mesta Vitlejem (engl. Bethlehem) na Bliskom istoku, mestu rođenja Isusa Hrista. Raskošne građevine Belema, podignute su na samom početku XVI veka zahvaljujući enormnom bogatstvu koje je Portugal stekao na početku ere kolonijalizma, zbog ekskluzivnog prava na trgovinu začina iz Zapadne Indije, prvenstveno – biberom. Prelepi, kitnjasti Manastir Žeronimo (Mosterio dos Jerónimos) i simpatična kula-osmatračnica Torre de Belém – u moru nadomak obale, spadaju u neke od najlepših primera manuelin stila u arhitekturi, u Portugalu. Zbog kule koja je u vreme Doba otkrića bila orijentir mornarima koji su se nakon više nedelja – ponekad i meseci plovidbe vraćali kućama, i kojima je pogled na toranj značio odveć zasluženi odmor, u jednom delu Manastira Žeronimo otvoren je Pomorski muzej (Museu de Marinha) posvećen portugalskim otkrićima, ali i Portugalcima koji su ih u ono davno vreme predvodili. Bartolomeo Dijaz – koji je 1488. otkrio prolaz oko afričkog rta Dobre Nade, Vasko da Gama – koji je oplovio Afriku i na taj način pronašao drugi prilaz Indiji, i Magelan – poreklom iz sela u vinskoj regiji na severu Portugala (koje smo kasnije posetili), predvodnik flote koja je prva oplovila oko sveta, ovekovečeni su među junacima portugalske istorije na spomeniku „Očevima Doba Otkrića“ – „Padráo doš deškubriméntoš“ (Padrão dos Descobrimentos) kraj obale Belema. Sazidan sredinom XX veka, naziv spomenika primer je simpatičnog i nadasve specifičnog izgovora portugalskog jezika, gde kao u nekoj brzalici, stranci imaju problem da naziv pravilno izgovore. Sa vrha Padrao doš Deškubrimentoš vidi se čitav Belem, dok podnožje spomenika krasi komplikovan mozaik portugalskog pločnika sa ogromnom mapom sveta prečnika pedeset metara, oznakama ruže vetrova i rutama kojim su portugalski moreplovci otkrivali svet.

Godine 2015, deo najlepšeg Muzeja (kitnjastih) kočija na svetu (Museu Nacional dos Coches), koji je stilski savršeno odgovarao ovoj postavci – i kojem bi i Pepeljuga pozavidela, iz nekadašnje raskošne kraljevske konjušarnice nadomak Manastira Žeronimo i uprkos protivljenju velikog broja građana Lisabona, premešten je u novu, modernu zgradu koja je za te potrebe sazidana. Ipak, određen broj kočija ostao je na starom mestu. Nakon obilaska konjušarnice i zlaćanih kočija iz bajke, uputili smo se na poslednje mesto u Belemu koje je zasladilo ovaj izlet. Iako manje poznata kao simbol Belema, verovatno najpoznatija poslastičarnica Lisabona Antiga Confeitaria da Belém („Stara poslastičarnica Belema“) osnovana 1837. godine, jedino je mesto u zemlji gde mogu sa se probaju najčuveniji portugalski kolačići „pasteiš de Nata“ – Pastéis de Nata (ili Pastéis de Belém), koji se jedino ovde prave po originalnom receptu. Sam recept za ove kolačiće čuva se u velikoj tajnosti, a glavni poslastičar jedan je od samo četvoro ljudi na svetu koji znaju originalni recept. Zanimljivo je da su kružni, pljosnati kolačić od žumanca, krema vanile i cimeta, posut prah šećerom (toliko se može naslutiti), u XIX veku izmislile monahinje obližnjeg Manastira Žeronimo, kako bi u doba kada je manastir prolazio kroz finansijske probleme, prodajući kolače uspele da se prehrane. Zahvaljujući izuzetnom ukusu, kolač je vremenom ušao u legendu, a rekord dnevne prodaje danas iznosi više desetina hiljada komada.

Dve godine pre kraja XX veka, u Lisabonu je održana Svetska izložba – Expo ’98. Tim povodom na potpuno suprotnom, severoistočnom obodu Lisabona izgrađen čitav novi deo grada – Park das Nasoeš (Parque das Nações) sa modernim višespratnicama za stanovanje, inovativnim prostorima za dečja igrališta između zgrada, novom, arhitektonski futurističkom železničkom i metro stanicom Estasao de Oriente (Estação de Oriente), preko puta ogromne zgrade šoping centra Vasco da Gama. Arhitektonsko rešenje stanice osmislio je jedan od najčuvenijih arhitekata XX veka, Španac Santiago Calatrava. U jednom delu kompleksa, iste godine podignuti su i izložbeni paviljoni, tematski edukativni centar za decu, šetalište kraj reke sa žičarom koja vodi ka tornju Torre Vasco da Gama i istoimeni Most Vasko da Gama – drugi najduži most u Evropi (17, 2 km). Dekoraciju čine i moderne fontane u plavo-zelenim i narandžasto-crvenim pločicama u obliku „osvetljenog“ vulkana, iz kojeg teče „lava“ – voda koja izbija iz središta fontane i curi niz pločice.

Ipak, glavna atrakcija ovog dela grada je lisabonski Okeanarijum (Oceanarium), otvoren povodom Svetske izložbe Expo ’98, čija je tema bila „Okeani – ostavština za budućnost“. Osim Akvarijuma u Barseloni, lisabonski Okeanarijum važi za jedan od najboljih u Evropi. Velika, staklena zgrada kvadratnog oblika, smeštena u veštačkom zalivu duž reke Težo, podeljena je na četiri jednake celine – četiri ogromna tanka u kojima se nalazi osam hiljada predstavnika biljnog i životinjskog sveta svakog od četiri okeana, pojedinačno. Dodatno, u središtu okeanarijuma postoji i veliki, centralni akvarijum zapremine pet miliona litara vode. Osim ajkula, ogromnih raža, sipa, lignji i svetlećih, minijaturnih plavih meduza sa belim tufnicama, ribe-lava, morskih konjica u obliku i boji morskih algi među kojima žive, tu su i različite sase, korali, pingvini i simpatične američke vidre koje jedna drugoj čiste zube (pa izgleda kao da se ljube), i interaktivni, edukativni prostor posvećen najmlađima. Najfascinantniji stanovnik Okeanarijuma je veliki bucanj (Sun-fish). Teško da se može opisati osećaj posmatranja ogromnog tanka visine desetak metara po kojem plivaju različita stvorenja, kada se uz zvuke neverice i čuđenja posetilaca u jednom trenutku ispred nas isprečio „ploveći zid“ i prekrio gotovo čitavu površinu stakla. Ogromna, potpuno bezopasna riba čudesnog oblika – nalik reljefnom, uglačanom komadu starog belog kamena – enormnih dimenzija, navodno voli da lagano pluta po površini vode, i na taj način postaje omiljeni plen mnogih predatora okeana.

Scene romantičnog filma „Lisabonska priča“ iz 1994. godine, praćene predivnom muzikom grupe Madredeuš (Madredeus) i zvonkim glasom Tereze Salgeiro, snimane su i u zapadnom delu Lisabona, nadomak „Akvadukta slobodne vode“ (Aqueduto das Águas Livres) dužine 941 metra, sa trideset i pet lukova, podignutog 1748. godine. Akvadukt i danas ima istu namenu kao i pre tri veka kada je sagrađen – prenosi pijaću vodu do domova stanovnika Lisabona. Kilometar istočno, akvadukt nastavlja svoj put prolazeći kroz prijatni omanji, zeleni park Žardim de Amoreiras (Jardim das Amoreiras) – „Park dudovog drveća“, nadomak podzemne zgrade Muzej-rezervoara vode. Sredinom XIX veka, park je u lisabonskim aristokratskim krugovima bio poznat kao popularno sastajalište aristokrata i njihovih ljubavnica.

Pre nego što smo napustili Lisabon i krenuli dalje, prešli smo reku Težo preko elegantnog Mosta 25. april – nalik čuvenom Golden gejtu u San Francisku. Sa druge strane obale, popeli smo se na spomenik Hristu Kralju – kopiju „Hrista Spasitelja“ iz Rio de Žaneira, koja se vidi i iz daleka. U podnožju statue Hrista koja širi ruke i simbolično grli Lisabon, oprostili smo se od grada na reci Težo.

Pre nego što smo napustili Lisabon i krenuli dalje, na istoku grada prešli smo drugi najduži most Evrope – Vasko da Gama, dužine 17,2 kilometara. Na ovom mestu – nepunih dvadeset kilometara pre ušća u Atlantik, širina reke Težo je tolika da se na početku mosta – na podnevnom suncu i uz isparenja – druga strana obale uopšte ne vidi. Tek nakon nekoliko dugih minuta vožnje, negde na sredini mosta čija se konstrukcija na sredini lagano izdiže (radi prolaska brodova) i na kraju spušta, nalik nekadašnjim portugalskim moreplovcima koji su posle meseci provedenih na okeanu željno iščekivali kopno, u izmaglici smo ugledali drugu stranu reke. Vozeći dalje, putem kroz skladišta industrijske zone Lisabona – gde turisti nikad ne zalaze a putnici uvek naiđu na nešto novo i zanimljivo, videli smo neobično veliki broj ogromnih, naslaganih pravougaonih tabli koje su najviše bile nalik gipkim delovima kore drveta. Putujući jugom Portugala, shvatili smo da je reč o pluti. Osim na nekoliko mesta na jugu Španije i Italije, i u neznatnom broju u Maroku, najveće plantaže hrasta plutnjaka na svetu – površine skoro 1,6 miliona hektara, nalaze se u južnom Portugalu (oko 70% ukupne svetske proizvodnje).

Lisabon je jedna od najčarobnijih pestonica Evrope. Ukoliko želite da ga istražite, izdvojte minimum pet, a najbolje nedelju dana. U neposrednoj blizini centra grada nalaze se brojni mali hoteli i hosteli, a možete iznajmiti i čitav stan/apartman putem nekoliko poznatih internet stranica. Cene hrane u samoposlugama su veoma pristupačne, ponekad i niže od onih u Srbiji. U prodavnicama koje su nalik pekarama možete kupiti sendviče (sa sardinom, na primer), pecivo, kao i kolače. Osim restorana portugalske kuhinje, u centru grada postoji McDonald’s, kao i Hard Rock Cafe.

Lisabon Portugal, Lisabon Portugal, Lisabon Portugal, Lisabon Portugal, Lisabon Portugal, Lisabon Portugal, Lisabon Portugal, Lisabon Portugal, Lisabon Portugal, Lisabon Portugal, Lisabon Portugal, Lisabon Portugal, Lisabon Portugal, Lisabon Portugal, Lisabon Portugal, Lisabon Portugal, Lisabon Portugal, Lisabon Portugal, Lisabon Portugal, Lisabon Portugal, Lisabon Portugal, Lisabon Portugal, Lisabon Portugal

Portugal