Posted on 31 okt 2022

/ off

MALTA – Valeta (Valletta)

VALETA

🇲🇹

Valletta

“Valeta je bezobrazno lep grad”… Zanimljiv komentar koji je nakon putovanja dobio svoj smisao, neposredno pre odlaska na ▶Maltu čula sam od mladog prijatelja, koji je pre mene ovde boravio na letovanju. I zaista, raskošna Valeta (Valletta, na malteškom: il-Belt), bivša La Valletta, svojevrsni je arhitektonski miks srednjovekovne Evrope, severne Afrike, Mediterana i italijanskog baroka, na jedan potpuno poseban način. Na ostrvu u samom središtu Sredozemnog mora, Rodos, Napulj, Tunis, Dubrovnik, Venecija, Andaluzija, Krf, čak Porto i Lisabon, spojili su se u jedno, u prestonici Valeti. Valeta je postala glavni grad 18. marta 1571. godine, pet godina nakon Velike opsade Malte od strane osmanlijske flote Sulejmana I Veličanstvenog. Dobila je naziv po 49-tom Velikom majstoru Malte, vitezu Valeti (Jean Parisot de Valette), koji je tokom opsade bio na čelu odbrane ostrva. Sve do kraja XX veka, naziv grada je često ispisivan kao La Valletta, ali je skraćen na – Valletta. Istorijsko jezgro Valete, deo je UNESCO-ve svetske kulturne baštine.

Valeta, ulica Old Mint Street © Ivana Dukčević

Valeta © Ivana Dukčević

Prva prestonica Malte bila je ▶ Mdina, čije su prve zidine podigli Feničani u VIII veku pre nove ere. Vekovima kasnije, utvrđeni grad su obnovili Arapi koji su vladali Maltom između 870. i 1091. godine, a zatim i Normani (1091-1224). Kada su u XVI veku na Maltu stigli krstaši – vitezovi Hospitalci, politički centar ostrva je premešten na istočnu obalu, u novosazidana, utvrđena ▶ “Tri grada” (Vittoriosa, Senglea i Cospicua). Pola veka kasnije, na suprotnoj strani zaliva podignuta je Valeta i proglašena za glavni grad.

Osim barokne arhitekture koja najviše liči na onu južne Italije, u Napulju, i mediteranskih kuća od okerastog, krečnjačkog kamena, specifičnost Valete (i Malte uopšte) su raznobojni, istureni drveni doksati – lođe na spratovima koje vode poreklo od arapskih kuća severne Afrike i španskog Al Andaluza. Ovakve balkone, osim u Andaluziji videla sam i na primer, u dalekoj Limi, u Peruu, u Južnoj Americi, gde su ostavština španskih konkistadora. Pre osvajanja novog kontinenta, Španci su usvojili elemente arhitekture Mavara, Arapa koji su oko 700 godina vladali Iberijskim poluostrvom, potonjom Španijom i Portugalom.

Velika opsada Malte od strane osmanlijske flote (18. maj – 11. septembar 1565. godine), jedna je od najčuvenijih bitaka XVI veka, i desila se na mestu današnje Valete. Nakon što je Hospitalce prognao s Rodosa, Sulejman I Veličanstveni rešio je da osvoji Maltu kuda su se vitezovi uputili nakon gubitka Rodosa, i gde su uz odobrenje španskog cara Karla V, uspostavili novu krstašku državicu. Ratni brodovi i moćna vojska turskog sultana, na Malti se sukobila sa malobrojnim braniocima. Njih nekoliko hiljada, stacioniranih u tvrđavi Svetog Elma (Fort St. Elmo), borilo se do smrti protiv nadmoćnijeg neprijatelja. Kada su osvojili tvrđavu, Osmanlije nikome nisu poštedele život. Četrdest deveti Veliki Majstor Reda Svetog Jovana i komandant krstaške vojske, vitez La Valet, za ubistvo svojih boraca osvetio se neprijatelju poskidavši glave turskim zarobljenicima, i upotrebivši ih kao đulad kojim je gađao osmaniljske brodove. Uz neviđene gubitke, vitezovi su na kraju ipak uspeli da odbiju Turke, a opsada Malte ostala je upamćena kao jedna od velikih pobeda, i jedna od najvećih i najkrvavijih bitaka XVI veka. Nakon pobede, sazidan je novi grad s druge strane zaliva u odnosu na Birgu, i dobio naziv La Valletta, po komandantu vojske, Velikom Majstoru Žanu Parisou d’ Valetu (Jean Parisot de Valette), koji se hrabro borio i pobedio neprijatelja. Sam Valet je i inicirao podizanje nove prestonice.

Valeta © Ivana Dukčević

Valeta se smestila na izduženom poluostrvu, u dubokom, relativno uzanom zalivu, i s obe strane okružena je drugim poluostrvima na prilično razuđenoj obali u ovom delu Malte. S južne strane, na nekoliko izduženih i kraćih poluostrva, nalaze se „Tri grada“ (Birgu – Vittoriosa, Senglea i Cospicua), dok se na severnoj strani zaliva nalazi moderna Slijema (Sliema), a još dalje, iza nje, u narednom zalivu i St. Julian’s. One koji prvi put dolaze u Valetu, može da zbuni ovoliki broj različitih naziva gradova koji su međusobno povezani, i gde realno ni vizuelno ne postoji kraj jednog, niti početak drugog. Kada bi Malta bila grad-država (što u određenoj meri i jeste), sva ova naselja bila bi njena bliža ili dalja predgrađa.

Slijema © Ivana Dukčević

St. Julian’s © Ivana Dukčević

U centru starog dela Valete, postoje dve “glavne”, međusobno paralelne ulice, koje se protežu čitavom dužinom utvrđenog grada: Trgovačka ulica (Merchants Street) i Ulica Republike (Republic Street). U ovim ulicama nalazi se najveći broj restorana i kafea, prestonički muzeji, ulaz u podzemna skloništa Valete – Underground Valletta, trg sa Operom – Pjazza Teatru Rjal, nacionalni teatar The Manoel Theatre – (jedno od najstarijih, postojećih pozorišta Evrope iz 1731. u baroknom stilu, sa ogromnim lusterom od zlata), ulaz u Palatu Velikog Majstora (Grandmaster’s Palace), nekoliko crkava i centralna Katedrala Svetog Jovana (St. John’s Co-Cathedral).

Daleko manje posećene, ali ne i manje piktoreskne, nalaze se njima paralelne ulice Old Mint Street sa severne i St. Paul Street, s južne strane. S obzirom da su smeštene na suprotnim stranama, na obodu centra i bliže zidinama, duž ovih ulica nalaze se veliki usponi i padovi, koji često izgledaju kao da je grad pratio pejzaž valovitih brežuljaka, te su ulice formirale cik-cak liniju nalik slovu W. Na kraju Old Mint Street, u daljini se nazire Crkva Svetog Pavla (St. Paul’s Pro-Cathedral), sa velikom kupolom koja se vidi gotovo sa svih prilaznih puteva Valeti. U Ulici Svetog Pavla nalazi se veliki broj drvenih kapija koje su verovatno nekada pripadale skladištima trgovaca, u neposrednoj blizini luke. Smeštaj u ovakvim ulicama, najbolja je opcija za boravak u Valeti, s obzirom da u njima nema turističke gužve i kafića, a nalaze se jedan ili dva bloka (5 minuta pešice) od Ulice Republike i Trgovačke ulice.

Na relativno golom ostrvu bez drveća i šuma, čiji je reljef ravan ili blago valovit, Valeta se vidi iz daljine, kada joj se polako približavate. Utvrđeni grad sa načičkanim kućama i kupolom čuvene crkve, često se nazire kilometrima daleko, na ostrvu čija najveća dužina iznosi 27 kilometara, a širina 14,5.

Valeta, Old Mint Street © Ivana Dukčević

Valeta © Ivana Dukčević

Zidine Valete © Ivana Dukčević

SMEŠTAJ

Birgu (Vittoriosa) je božanstven, uspavani gradić, savršen za osamu u relativnoj blizini centra zbivanja (pola sata vožnje gradskim autobusom br. 2). Predgrađa Valete – Slijema (Sliema) i još više St. Julian’s, čine pomalo bezlični soliteri i novogradnja, barovi i radnje. Bez sumnje, najbolja opcija za smeštaj na Malti je Valeta – stari deo grada, istorijsko poluostrvo.

Na kraju mirne ulice u strogom centru grada, odakle iz nekih od soba pogled puca na unutrašnji zaliv i na Slijemu, s druge strane zaliva, nalazi se ▶ Boutique-hotel 19 Rooms, koji je bio naš domaćin tokom boravka na Malti. Smešten u istorijskom zdanju koje je pripadalo jednoj od mnogih aristokratskih familija malteših vitezova, hotel na 4 sprata koji ima 20 soba, jedna je od najboljih opcija za smeštaj u samom centru, samo 5 do 15 minuta pešice od svih najvažnijih mesta na listi za posetu.

Staro zdanje oplemenjeno je modernim nameštajem u retro stilu, koji se može videti i u prizemnom delu, u restoranu gde se služi doručak. Doručak se sastoji iz prirodnih đuseva, žitarica sa voćem i voćnim jogurtom, malteškog hleba, tosta ili kroasana, putera i džema, sireva, i nekoliko vrsta toplih sendviča sa šunkom, sirom i paradajzom. Osim za vreme doručka, aparat za kafu i čaj dostupan je gostima tokom čitavog dana, bez nadoknade.

Sjajni butik-hotel 19 Rooms, Valeta © Ivana Dukčević

Doručak u butik-hotelu 19 Rooms, Valeta © Ivana Dukčević

Valeta, pogled iz butik-hotela 19 Rooms na solitere Slijeme, s druge strane zaliva © Ivana Dukčević

Butik-hotel 19 Rooms, Valeta © Ivana Dukčević

Malteški specijalitet – zapečena jaja (sa sirom, često spanaćem, i začinima), na doručku u butik-hotelu 19 Rooms, Valeta © Ivana Dukčević

VALLETTA TOP 10

1) Ulice Republic Street i Merchants Street – dve najvažnije komercijalne ulice starog grada, sa restoranima i kafeima.

Valeta © Ivana Dukčević

Ulica Republic Street © Ivana Dukčević

2) St. Paul’s Street i Old Mint Street – dve najživopisnije, najromantičnije velike ulice grada.

Valeta, stepenište koje vodi od ulice Svetog Pavla

Ulica St. Paul’s Street © Ivana Dukčević

3) Gradska katedrala St. John’s Co-Cathedral, u kojoj se nalazi oko 400 grobnica vitezova Hospitalaca Suverenog Reda Svetog Jovana Jerusalimskog od Rodosa i od Malte – između ostalih i Velikog Majstora Žana Parisoa d’ la Valeta (Jean Parisot de Valette), po kojem je Valeta nakon opsade dobila naziv, i koju je on osnovao. U katedrali se nalazi i 8 kapela – svaka je posvećena jednom od 8 jezika kojim su se služili vitezovi Hospitalci Reda Svetog Jovana (francuski, engleski, itd), i radovi čuvenog italijanskog slikara Karavađa (Caravaggio) koji je jedno vreme boravio u Valeti, čak završio u zatvoru u „Tri grada“, u tvrđavi St. Angelo u Birgu, jer je došao u sukob sa jednim vitezom.

Katedrala St. John’s Co-Cathedral © Ivana Dukčević

4) Upper Barrakka i Lower Barrakka Gardens (Siege Bell War Monument) – velike bašte u okviru zidina, sa čijih vrhova se pružaju pogledi na čitav grad i zalive iz kojih je sastavljen. Upper Barrakka Gardens je veća bašta gde u podnožju može da se vidi Saluting Battery, artiljerijska jedinica koja je u prošlosti imala ulogu da pozdravlja strane flote koje su uplovljavale u Valetu. I danas, plotuni se oglašavaju svakog dana, u podne. Iz gornje stanice Upper Barakka Gardens, lift se spušta na nivo ulice preko puta luke, odakle kreću trajekti na Gozo i u Tri grada, kao i taksi-gondole za Birgu (ukoliko imate kartu za trajekt iz luke, za „Tri grada“, vožnja liftom je besplatna). Lower Barrakka Garden je mala bašta sa lukovima i predivnim pogledom na luku Grand Harbour i spomenik Siege Bell War Monument ili „the Bell” („zvono“).

Upper Barakka Gardens © Ivana Dukčević

Lower Barakka Gardens © Ivana Dukčević

Siege Bell War Monument „The Bell“ – Lower Barakka Gardens © Ivana Dukčević

5) Casa Rocca Piccola (pon-subota 10-17 h, vođene ture traju 1 h, poslednja tura kreće u 16 h) / Istorijska kuća u kojoj i danas žive naslednici Markiza de Pira, iz XVI veka (Deveti Marquis de Piro), i jedina privatna aristokratska palata u gradu koju je moguće posetiti. Vlasnici su za posetu otvorili deo palate – 12 soba sa privatnom kolekcijom porodice, kroz istoriju (nameštaj, fotografije, spisi kao na primer pozivnica za krunisanje britanske kraljice Elizabete II, itd). Zanimljivo je da je uz specijalni zahtev i po adekvatnoj ceni, kuću moguće obići uz vođstvo samog markiza, čija porodica živi na poslednjem spratu gde pristup nije dozvoljen.

Nakon obilaska soba, poseta se završava u velikoj, svečanoj trpezariji, iz koje se izlazi u prelepo unutrašnje dvorište sa fontanom, a zatim se stepeništem spušta u suteren, u jedno od mnogobrojnih prestoničkih skloništa od bombardovanja, u kojim se svakodnevno skrivalo stanovništvo tokom Drugog svetskog rata. Maltu su napali Italijani, ali je za najveći broj bombardovanja – i do 5 puta dnevno, svakodnevno tokom 1940. i 1941, zaslužan nemački Luftwaffe. Iako se pored Nacionalnog arheološkog muzeja nalazi ulaz u podzemna skloništa Valete – Underground Valletta, koje je moguće obići u okviru vođene ture, i ovaj podzemni bunker u palati je dovoljno velik, dubok i slikovito prikazuje kako je izgledalo jedno od mnogobrojnih skloništa u prestonici, tokom Drugog svetskog rata.

Casa Rocca Piccola © Ivana Dukčević

Casa Rocca Piccola, unutrašnja bašta © Ivana Dukčević

Casa Rocca Piccola, podzemni bunker u toku vazdušnih napada Luftwaffe © Ivana Dukčević

Casa Rocca Piccola, stara sirena za vazdušnu opasnost u podzemnom bunkeru © Ivana Dukčević

6) Palata Velikog Majstora (Grandmaster’s Palace), sa nekoliko muzejskih postavki i kolekcijom od oko 5000 komada oružja i oklopa. Iako Jedno krilo služi kao Predsednička palata, a ostatak zdanja je moguće videti, trenutno traje rekostrukcija koja bi trebalo da bude završena tokom 2023. godine. Iz ovog razloga, palata je do daljeg zatvorena.

Ulaz u Palatu Velikog Majstora © Ivana Dukčević

7) Dva muzeja:

a) National Museum of Archaeology – nalazi se u Ulici Republike, u Auberge de Provence, palati provansalskih vitezova Hospitalaca sazdanoj 1571. U muzeju je izložena istorija Malte od neolitskog perioda (5000 p. n. e) do Tarxien perioda (2500. p. n. e), praistorijska grnčarija, statue (“Venus of Malta” i “Sleeping lady”) i delovi megalitskih hramova.

Nacionalni arheološki muzej, neolitska figura žene © Ivana Dukčević

Nacionalni arheološki muzej, neolitske figure © Ivana Dukčević

Nacionalni arheološki muzej, neolitska figura žene © Ivana Dukčević

b) MUZA – National Museum of Fine Arts – slikarstvo i skulpture, od srednjeg do XXI veka (Škola Leonarda da Vinčija, jedan Karavađo, jedan Tintoreto, tri slike malteškog slikara Preciozija (Amedeo Presiozi) koji je poznat po motivima Balkana i Orijenta kuda je putovao, i čija se slika prve ratlukdžinice na svetu, u Istanbulu, danas nalazi u Luvru, u Parizu. U muzeju se nalaze slikarska platna – portreti vitezova Hospitalaca, i delovi nameštaja.

8) Tvrđava Fort Saint Elmo je utvrđenje iz 1552. godine, podignuto sa namenom da brani ulaz u luku Valete. Za vreme napada Osmanlija (1565), više od mesec dana Turci su sa brodova bombardovali grad i skoro svi malteški branitelji (njih oko 1500) su poginuli. Tokom Drugog svetskog rata, italijanska kraljevska avijacija je bombardovala tvrđavu. Danas je u tvrđavi smešten Nacionalni muzej rata (National War Museum). U muzeju se nalazi jedan od tri preostala borbena aviona koji su branili Maltu od italijanskih napada tokom Drugog svetskog rata, kao i krst Svetog Đorđa koji je Maltežanima za hrabrost, dodelio engleski kralj Džordž VI.

9) “Tri grada” (Birgu – Vittoriosa, Senglea i Cospicua) na troprstom poluostrvu – slikoviti gradići preko puta istorijskog jezgra Valete; U Vittoriosi (Birgu), bivšoj prestonici Malte, nalazi se Palata Inkvizitora (Inquisitor’s palace), Pomorski muzej, Collegiate Church of Saint Lawrence i velika citadela Fort St. Angelo (vidi: ▶ Valeta – „Tri grada“). Do Tri grada se stiže trajektom iz Valete (trajekt vozi do gradića Senglea, povratna karta za trajekt košta 2,8 €, i putovanje traje 10 minuta, u jednom smeru). Lift iz Upper Barrakka garden, do luke iz koje kreću trajekti za „Tri grada“ je besplatan, ako se pokaže karta za trajekt, za Tri grada. Do Birgu se direktno stiže taksi-gondolom (cena po osobi je 2 €, u jednom smeru).

Tri grada @ Ivana Dukčević

10) Slijema (Sliema) i St. Julian’s – noviji delovi grada, sa hotelima, restoranima na promenadi, i brojnim radnjama i barovima. Iz Slijeme, tokom dana trajekti saobraćaju do Valete. Plovidba traje 10 minuta. Između Slijeme i Valete saobraćaju autobusi 13, 14, 15 i 16. Osim promenade nalik onim u obalskim mestima širom Mediterana, radnji i barova, u Slijemi nema kulturnih sadržaja.

MALTEŠKA KUHINJA

Malteški hleb u vidu malteškog sendviča – ftira, sa mesom, sirom, šunkom, salatama, sosevima, tartufima… Najbolje sendviče probajte u lokalu „Grano“, u sporednoj ulici Saint Lucy Street, na ćošku sa Trgovačkom ulicom (Merchants Street). Reklama za ovaj fast-food bar je potpuno opravdana: „Valletta’s Sandwich Bar and Malta’s best ftira sandwich“.
U restoranu u suterenu „Sotto Pinsa Romana“ (32 South Street), možete da naručite ogromne, izuzetno ukusne pice na drvenoj ploči (preporuka za pizzu Panteon);
No. 43 (43 Merchants Street), raznovrsne, veoma obilne salate (služe jela samo do 16 h);
Hard Rock Café – nalazi se prilično daleko od centra (Valletta Waterfront), na samoj obali, oko 10 min pešice od luke odakle trajekti polaze za Tri grada i za Gozo;
Na Malti ne bi trebalo propustiti zečetinu: a) kao pečenje, b) sos sa mesom kao preliv za testeninu, ili c) najpoznatiju verziju – kao gulaš (Rabbit stew), uz dodatak krompira i graška. Meso zečetine je veoma ukusno, između piletine i krtine svinjskog mesa.

Još neki od restorana koje mnogi preporučuju su: Rubino Restaurant (53 Triq il-Fran / 53, Old Bakery Street), The Pulled Meat Company, Gugar

Malta Valletta, Malta Valletta, Malta Valletta, Malta Valletta, Malta Valletta, Malta Valletta, Malta Valletta, Malta Valletta

Malta