MALTA
✠
Opšte informacije
▶ Malta – ostrvska državica na krajnjem jugu Evrope, smestila se u sred Sredozemnog mora, gotovo na pola puta izmedju Sicilije i ▶ Tunisa. Zbog položaja u središtu Mediterana, oko 90 kilometara južno od Italije, i 280 kilometara severoistočno od afričkog kontinenta, istorijski gledano Malta predstavlja jednu od najzanimljivijih kulturoloških fuzija, u ovom delu sveta. Izgled Maltežana, arhitektura, podneblje, ali i malteški jezik, najbolji su dokaz specifičnosti Malte. Arhipelag Malte čini sedam ostrva, od kojih su dva naseljena (Malta i Gozo). Komino (Comino) koje se nalazi između njih, poznato je po plažama, vodenim sportovima i jednom luksuznom hotelskom kompleksu, i posećeno je tokom dnevnih izleta. Ostala četiri ostrva su zanemarljivo mala, a neka su tek hridi koje izviru iz mora. Malta i Gozo su relativno ravni, ili blago valoviti, bez šuma ili šumaraka, i njihov pejzaž me je neobično podsetio na krajolik južnog Tunisa, na magistralu kojom sam putovala između gradova. Nalik Tunisu, ravnica sa požutelom obradivom zemljom, oivičena velikim kaktusima, tipična je slika Malte. U velikom delu svoje obale, Malta i Gozo su smešteni visoko na liticama iznad mora. Iz ovog razloga, Malta nije klasična letnja destinacija, barem ne za one koji žele da čitav dan provode na plaži, iako plaže postoje (najčuvenije su na ostvu Comino). Zvaničan naziv Malte je Repubblika ta’ Malta (Republika Malta), a zvanični jezici su malteški i engleski, jezik poslednjeg kolonijalnog vladara.
Živopisno ribarsko mesto Marsašlok @ Ivana Dukčević
Birgu (Vittoriosa), u taksi-gondoli na motorni pogon @ Ivana Dukčević
Pogled na „Tri grada“, iz Valete, sa vidikovca-parka Lower Barakka @ Ivana Dukčević
Ulice starog dela Valete @ Ivana Dukčević
Malo istorije
Nakon perioda neolita i značajne ostavštine ove kulture (UNESCO), prvi osvajači malteškog arhipelaga bili su najčuveniji antički moreplovci i trgovci, Feničani (VIII vek p. n. e). Nakon njih stigli su Kartaginjani i antički Rimljani, koji na Malti nisu ostavili značajne građevine za razliku od drugih mesta širom Mediterana. Potom su u III veku na Maltu stigli Vizantinci, a njih osvojili Arapi (870-1091). Afrikance su oterali Normani sa severozapada Evrope (1091-1224), a njih osvojilo Kraljevstvo Aragon iz ▶ Španije koje je Maltom vladalo sve do 1529. godine. Godine 1509, na Maltu stižu prvi vitezovi Hospitalci prognani s ▶ Rodosa nakon opsade Osmanlija (Sulejman I Veličanstveni), i na Malti 1530. osnivaju novu krstašku državu. Za njima 1565. stižu ▶ Turci, i tokom Velike opsade bezuspešno pokušavaju da urade isto što i na Rodosu, ali im na Malti ne uspeva. Za vreme Velike opsade Malte (Great Siege of Malta, 1565), mnogo turskih vojnika i njihovih muslimanskih sluga je poginulo. Sahranjeni su na groblju Il Menqa koje je podignuto za njih. Dva i po veka kasnije fijasko je doživeo i Napoleon, ali tek nakon dve godine okupacije ostrvlja (1798-1800). Na kraju, Napoleona proteruju ▶ Britanci, a Malta 1814. sporazumno postaje britanska kolonija. Tek 21. septembra 1964, Malta je stekla nezavisnost i postala republika. I nakon proglašenja nezavisnosti, ostala je deo britanskog komonvelta.
Velika opsada Malte od strane osmanlijske flote (18. maj – 11. septembar 1565. godine), jedna je od najčuvenijih bitaka XVI veka. Nakon što je Hospitalce prognao s Rodosa, Sulejman I Veličanstveni rešio je da osvoji Maltu kuda su se vitezovi uputili nakon gubitka Rodosa, i gde su uz odobrenje španskog cara Karla V, uspostavili novu krstašku državicu. Ratni brodovi i moćna vojska turskog sultana, na Malti se sukobila sa malobrojnim braniocima. Njih nekoliko hiljada, stacioniranih u tvrđavi Svetog Elma (Fort St. Elmo), borilo se do smrti protiv nadmoćnijeg neprijatelja. Kada su osvojili tvrđavu, Osmanlije nikome nisu poštedele život. Četrdest deveti Veliki Majstor Reda Svetog Jovana i komandant krstaške vojske, vitez La Valet, za ubistvo svojih boraca osvetio se neprijatelju poskidavši glave turskim zarobljenicima, i upotrebivši ih kao đulad kojim je gađao osmaniljske brodove. Uz neviđene gubitke, vitezovi su na kraju ipak uspeli da odbiju Turke, a opsada Malte ostala je upamćena kao jedna od velikih pobeda, i jedna od najvećih i najkrvavijih bitaka XVI veka. Nakon pobede, sazidan je novi grad s druge strane zaliva u odnosu na Birgu, i dobio naziv La Valletta, po Velikom Majstoru Žanu Parisou d’ Valetu (Jean Parisot de Valette), koji se hrabro borio i pobedio neprijatelja. Sam Valet je i inicirao podizanje nove prestonice.
MUZA, National Museum of Fine Arts (Nacionalni muzej lepih umetnosti) – Velika opsada Malte od strane Osmanlija, 1565. godine @ Ivana Dukčević
MUZA, platno na kojem je naslikana ubijena divlja svinja umotana u turski tepih, simbolična je poruka Osmanlijama u vezi s njihovim porazom u pokušaju opsade Malte @ Ivana Dukčević
Birgu (Vittoriosa), simbolika u kapiji – malteški krst vitezova Hospitalaca (gore), odakle mač probija turski simbol – polumesec, na dnu @ Ivana Dukčević
Reč “Malta”, izvedena je iz latinskog “Melita”, kako je ostrvo nosilo naziv tokom antičkog perioda. “Melita” potiče od grčke reči “meli”, što znači “med”, zbog specifične vrste pčela (Apis mellifera ruttneri) podvrste evropskih, koje žive samo na Malti, i od kojih se i danas pravi kvalitetan malteški med, od majčine dušice ili cveta pomorandže.
Pijaca u Marsašloku, malteški med od specifične vrste pčele, sa timjanom ili pomorandžinim cvetom @ Ivana Dukčević
Štand proizvođača meda na pijaci u Marsašloku @ Ivana Dukčević
Pijaca u Marsašloku – krema za ruke od pčelinjeg voska @ Ivana Dukčević
Malteški jezik – Malti, L-Ilsien Malti ili Lingwa Maltija
Malteški jezik, jedini je zvanični semitski jezik Evrope (semitskim jezicima na primer, pripadaju arapski i hebrejski, ali i punski – feničanski), i jedini je na svetu semitski jezik koji se piše latinicom. Malteški potiče od sicilijanskog arapskog, kojim su se u srednjem veku služili arapski vladari Sicilije. Oko 60% do 70% reči malteškog ima arapski koren, najsličniji današnjem tuniškom dijalektu arapskog. Istraživanja koja su sprovedena 2016, pokazuju da Tunižani i Maltežani dele trećinu reči istog korena u svojim matičnim jezicima, i da su u stanju da međusobno razumeju skoro polovinu izrečenog. Oko 25% malteškog jezika sadrži latinski, tj. italijanski koren reči, i oko 10% engleski. Prava je šteta što se malteškim govori jedino na Malti, zbog čega ne postoji interesovanje za učenjem ovog zanimljivog jezika, kojim se služi oko pola miliona stanovnika Malte (ne računajući maltešku dijasporu, najviše u Australiji).
Natpis na kući u Valeti, na malteškom (levo) i prevod na engleski @ Ivana Dukčević
Valeta, natpis u autobusu na malteškom (gore), i prevod na engleski @ Ivana Dukčević
Dok smo putovali Maltom, na magistralama između naseljenih mesta, pratili smo često nerazumljive putokaze ispisane latinicom, sa ponekad čudnim slovima, najviše nalik na primer, onim na Islandu, ali i nekim našim, ćiriličnim. Kao u arapskom, mnoge reči imale su apostrofe, a mnoge imenice na malteškom prefiks – Il, ali i niz drugih prefiksa koji su specifično malteški. Arapski koren malteškog potiče sa Sicilije još iz IX veka, iz sicilijanskog arapskog, kada su Sicilijom i južnim delovima Italije vladali Arapi Aglabidskog kalifata. Aglabidi su na ovim prostorima ostali dovoljno dugo, te se izvorni arapski koji su u IX veku doneli na Siciliju, a u XI veku na Maltu, razvojno potpuno odvojio od onog u severnoj Africi i vremenom dobio potpuno novi prizvuk.
Autentična slova malteškog jezika i njihov izgovor:
Ċ ċ – izgovara se kao i naše “ć”
Ġ ġ – izgovara se kao naše “đ”
GĦ għ – “g” i progutano “h”, izgovoreni zajedno (glas koji postoji u arapskom jeziku)
Ħ ħ – progutano “h”
J j – izgovara se isto kao i naše “j”
Q q – progutano “k”
X x – izgovara se kao naše “š”
Ż ż – izgovara se kao naše “ž” (na kraju reči, ponekad pređe u “s”)
Z z – izgovara se kao “c”, kao u italijanskom jeziku
Reči malteškog koje su engleskog ili italijanskog porekla, veoma često se pišu kao kada bismo na srpskom bukvalno pisali izgovor engleskog. Na primer reč “policija”, na malteškom je “pulizija” (izgovor je kao što je napisano).
Nazivi usputnih mesta, na magistralama nevelike Malte @ Ivana Dukčević
Għawdex – malteški naziv za ostrvo Gozo / S. Pawl (Sveti Pavle), itd.. @ Ivana Dukčević
KAKO STIĆI
Sa beogradskog aerodroma Nikola Tesla, direktne letove za Maltu (prestonicu ▶ Valetu) imaju Air Srbija i mađarski low-cost WIzzAir. Ukoliko se kupi online, dva do tri meseca ranije, povratna karta do Malte (sa u cenu uključenim ručnim prtljagom: 40 x 30 x 20 cm) preko kompanije WIzzAir može da košta samo 30 evra. Cene povratnog leta Air Srbijom su nešto više, ali su njihove dimenzije ručnog prtljaga uračunatog u cenu, veoma solidne (manji kofer, dimenzija 55 x 40 x 23 cm).
Malta International Airport @ Ivana Dukčević
Malteški nacionalni avioprevoznik @ Ivana Dukčević
Međunarodni aerodrom Malta nije veliki, i ima 18 odlaznih kapija za ulazak u avion / Veliki broj low-cost aviokompanija leti na Maltu @ Ivana Dukčević
Čuvajte se niskoletećih aviona 🙂 , nismo najbolje razumeli zanimljiv saobraćajni znak na magistrali u blizini aerodroma @ Ivana Dukčević
GDE ODSESTI
▶ Birgu (Vittoriosa) je božanstven, uspavani gradić, savršen za osamu u relativnoj blizini centra zbivanja (pola sata vožnje gradskim autobusom br. 2). Predgrađa Valete – Slijema (Sliema) i još više St. Julian’s, čine pomalo bezlični soliteri i novogradnja, barovi i radnje. Bez sumnje, najbolja opcija za smeštaj na Malti je ▶ Valeta – stari deo grada, istorijsko poluostrvo.
Na kraju mirne ulice u strogom centru grada, odakle iz nekih od soba pogled puca na unutrašnji zaliv i na Slijemu (Sliema), s druge strane zaliva, nalazi se butik-hotel 19Rooms, koji je bio naš domaćin tokom boravka na Malti. Smešten u istorijskom zdanju koje je pripadalo jednoj od mnogih aristokratskih familija malteših vitezova, hotel na 4 sprata koji ima 20 soba jedna je od najboljih opcija za smeštaj u samom centru, samo 5 do 15 minuta pešice od svih najvažnijih mesta na listi za posetu.
Staro zdanje oplemenjeno je modernim nameštajem u retro stilu, koji se može videti i u prizemnom delu, u restoranu gde se služi doručak. Doručak se sastoji iz prirodnih đuseva, žitarica sa voćem i voćnim jogurtom, malteškog hleba, tosta ili kroasana, putera i džema, sireva, i nekoliko vrsta toplih sendviča sa šunkom, sirom i paradajzom. Osim za vreme doručka, aparat za kafu i čaj dostupan je gostima tokom čitavog dana, bez nadoknade.
Sjajni butik-hotel 19 Rooms, Valeta @ Ivana Dukčević
Doručak u butik-hotelu 19 Rooms, Valeta @ Ivana Dukčević
Valeta, pogled iz butik-hotela 19 Rooms na solitere Slijeme, s druge strane zaliva @ Ivana Dukčević
Butik-hotel 19 Rooms, Valeta @ Ivana Dukčević
Malteški specijalitet – zapečena jaja (sa sirom, često spanaćem, i začinima), na doručku u butik-hotelu 19 Rooms, Valeta @ Ivana Dukčević
KAKO SE KRETATI MALTOM
Sa autobuske stanice koja se nalazi odmah izvan zidina starog dela Valete, stiže se do svih destinacija na ostrvu vožnjom solidnim malteškim autobusima, koji saobraćaju uzduž i popreko ostrva Malte, i Goza. Centralna autobuska stanica u Valeti sastoji iz tri terminala (A, B i C). Problem predstavlja jedino satnica autobusa, koji najčešće kreću na svakih pola sata ili sat vremena, što verovatno odgovara lokalcima, ali ne i turistima. Takođe, linije su najčešće određene tako da ne idu uvek najbržim i najkraćim putem do krajnje destinacije, već obilaze mesta i mestašca zbog potreba stanovništva, tako da se ponekad do željene, krajnje destinacije putuje sat vremena, i duže.
Na aerodromu, može da se kupi magnetna autobuska kartica (kao BusPlus), koja se očitava prilkom svakog ulaska u autobus (uvek na prednja vrata, kod vozača). Po ceni od 21 € za 7 dana, ova kartica se višestruko isplati i velika većina turista je kupuje.
Linije autobusa koje voze do turistima zanimljivih destinacija, a koje smo koristili tokom boravka (oktobar 2022):
X4 – od Valete do aerodroma;
2 – od Valete do „Tri grada“ (do centra Birgu, tj. Vittoriose);
13, 14, 15, 16 – od Valete do Slijeme (Sliema) i Svetog Džulijana (St. Julian’s);
41, 42 – od Valete do Ćirkeve (Ćirkewwa) na krajnjem severu Malte, odakle trajekti čitav dan i čitavu noć, na svakih 15 min-30-min-60 min, polaze za ostrvo Gozo (u blizini je i tematski zabavni park Popajevo selo);
52 – od Valete do Mdine i Rabata;
81 – od Valete do Marsašloka (Marsaxlokk) i plaže Svetog Petra (St. Peter’s Pool);
119 – od Marsašloka do aerodroma;
133 – kružna linija obodom gradskih zidina Valete;
X133 – od Valete do luke u podnožju zidina, iz koje polaze trajekti za „Tri grada“ i ostrvo Gozo, i taksi-gondole do Birgu (Vittoriosa);
201 – od Rabata/Mdine, do „Panorame“, Plave pećine (Blue Grotto), i arheoloških nalazišta Hagar Qim i Najdra (UNESCO);
202 – od Rabata/Mdine, do Svetog Džulijana (St. Julian’s) i Slijeme (Sliema).
(Pre putovanja, proverite red vožnje i brojeve autobusa, na zvaničnoj stranici ▶ Malta Public Transport)
Do ostrva Gozo iz Valete 4 – 5 puta dnevno plovi katamaran (poslednji sa Goza kreće već u 17 h, ali postoji i trajekt – vidi: Gozo). Takođe, magnetna autobuska kartica po ceni od 33 evra, omogućava jednu povratnu kartu super-brzim katamaranom između Valete i Goza.
Centralna malteška autobuska stanica nalazi se u Valeti odmah izvan gradskih zidina – odavde je moguće stići do svih destinacija na ostrvu / Na stanici postoje terminali A, B i C @ Ivana Dukčević
Malteški gradski-međugradski autobusi saobraćaju čitavom Maltom, kao i na ostrvu Gozo @ Ivana Dukčević
Autobuska stanica na Malti, s brojevima autobusa koji na njoj staju (u donjem delu stuba, nalazi se red vožnje linija ovih autobusa, koji je prilično tačan) @ Ivana Dukčević
VREME ZA POSETU MALTI
Malta se nalazi južno od Sicilije i istočno od Tunisa. Iz ovog razloga, turistička sezona koja podrazumeva kupanje u moru, traje od maja do kraja oktobra, a ponekad i duže. Tokom našeg boravka na Malti krajem oktobra, u moru smo se kupali svakodnevno. Prosečna dnevna temperatura vazduha u oktobru je oko 24 do 30 stepeni, i tokom noći se spusti na 18 do 20 stepeni. Leta su vrela i vlažnost je prilično visoka.
MALTA I PLAŽE
U velikom delu svoje obale, Malta i Gozo su smešteni visoko na liticama iznad mora. Iz ovog razloga, Malta nije klasična letnja destinacija, barem ne za one koji žele da čitav dan provode na plaži. Za razliku od dugačkih, peskovitih i šljunkovitih plaža Grčke, Tunisa ili Turske, malteške plaže su pretežno stenovite, osim u centru nekih od gradića gde su pretežno uređene. Najčuvenije plaže nalik onim u Grčkoj, nalaze se na minijaturnom ostvu Komino (Comino), do kojeg se stiže brodićima, na jednodnevnim izletima (osim ako niste smešteni na samom ostrvu, u jedinom, velikom hotelskom komleksu). Malta je savršen spoj aktivnog odmora – posete gradu, provod, obilazak muzeja/nalazišta, uz osveženje u moru na usputnim plažama.
St. Peter’s Pool, čuvena stenovita plaža u krečnjačkim stenama, nalazi se pola sata pešice od Marsašloka @ Ivana Dukčević
Ostrvo Gozo, plaža u gradiću Marsalfornu @ Ivana Dukčević
Malta informacije, Malta informacije, Malta informacije, Malta informacije, Malta informacije, Malta informacije, Malta informacije