Posted on 12 jun 2021

/ off

JERMENIJA – Zvartnots i Etchmiadzin

Zvartnoc i Ečmijadzin

(Zvartnots – Etchmiadzin)

Oko 20 kilometara zapadno od prestonice Jerevana i deset kilometara od granice s Turskom, nalazi se mesto Ečmijadzin (Etchmiadzin) – koje je u skorašnje vreme preimenovano u Vagaršapat (Vagharshapat), i gde se nalazi sedište Jermenske apostolske crkve. U velikom, verskom kompleksu, osim muzeja, sedišta crkve i monaških odaja, nalazi se centralna jermenska bogomolja Crkva presvete Bogorodice. Najstarija centralna crkva na svetu (katedrala) podignuta je između 301. i 303. godine, u vreme kada je Jermenija postala prva država na svetu koja je zvanično prihvatila hrišćanstvo. Za vreme našeg boravka, velelepna crkva bila je pod skelama i podvrgnuta obimnoj restauraciji, te nismo bili u mogućnosti da posetimo njenu unutrašnjost. Crkva presvete Bogorodice, podignuta je na temeljima prethodnog jermenskog paganskog hrama, kao jasan znak da su preuzimanjem hrišćanstva, sve veze sa starom verom prekinute.

Samostalno istraživačko putovanje Jermenijom, ostvarila sam u saradnji s Ambasadom Jermenije u Srbiji (sa sedištem u Pragu) i Ministarstvom inostranih poslova Jermenije, kao i Počasnim kozulatom Jermenije u Beogradu. Velika zahvalnost Nj. E. Ambasadoru Jermenije gospodinu Ovakimjanu, bivšem počasnom konzulu Jermenije u Beogradu gospodinu Tomiću, i Ambasadi Srbije u Jermeniji, NJ. E. Ambasadorki, gospođi Panajotović Cvetković. Hvala na pomoći i svim razjašnjenjima, našem vozaču Karenu.

Tekst i fotografije, deo su knjige u pripremi i zaštićeni su Zakonom o autorskim i srodnim pravima: Službeni glasnik Republike Srbije, br. 104/2009 i 99/2011. Nije dozvoljeno kopiranje, niti objavljivanje teksta, delova teksta, niti fotografija, bez dozvole autora.

Crkva presvete Bogorodice, Ečmijadzin (UNESCO) – prva katedrala na svetu © Ivana Dukčević

Ečmijadzin © Ivana Dukčević

Ulaz u kompleks Ečmijadzin © Ivana Dukčević

Najstarija osnova današnje centralne crkve Jermenije, potiče iz 484. godine, i rezultat je obnove prve crkve nakon persijskih osvajanja. Ečmijadzin je 1604. bio premet napada Persijanaca i tokom vladavine čuvenog šaha Abasa I, koji je vladao iz Isfahana (Iran), kada su vredne relikvije odnešene iz njihove matične zemlje i prebačene u Novu Džolfu – deo Isfahana (južno od reke Zajande) gde je živela velika jermenska zajednica, i mesto gde još uvek postoji 14 jermenskih crkvi. Zajedno sa još nekoliko srednjovekovnih crkvi u mestima u okruženju, sedište Jermenske crkve u Ečmijadzinu proglašeno je delom UNESCO-ve svetske kulturne baštine, 2000. godine.

Crkva presvete Bogorodice, Ečmijadzin © Ivana Dukčević

Ečmijadzin, suvenirnica – kalendari sa likom sadašnjeg patrijarha (2021) © Ivana Dukčević

Priča o prvoj hrišćanskoj državi na svetu počinje u Manastiru Kor Virap (Khor Virap), na brdu usred brisane ravnice, na visoravni zapadno od Jerevana, trideset kilometara istočno od podnožja legendarne planine Ararat. Jedno od najčuvenijih mesta u istoriji Jermenije, poznato je po tamnici ispod crkve gde je kralj Tiridat III (Trdat III) krajem III veka držao zatočenog Prosvetitelja Grigorija. Godinama ranije, Grigorijev otac bio je asasinator Tiridatovog oca Kosrova II, te se Grigorije još u mladosti osećao krivim i iz ovih razloga stupio u službu kralja kao lični savetnik. Legenda pripoveda da je nakon očevog zlodela, živeći u izbeglištvu u Kapadokiji prihvatio hrišćanstvo i po povratku u Jermeniju odbio kraljevu naredbu da se pokloni boginji Anahit i zoroastijskim idolima prve jednobožačke vere na svetu. Za kaznu, kralj ga je zatočio u tamnicu kako bi se predomislio. Nakon trinaest godina tamnovanja, i svih muka koje je iskusio u ćeliji gotovo bez svetla ispod manastirskog kompleksa Kor Virap, kralj Tiridat III je popustio. Fasciniran nepokolebljivošću i izdržljivošću Grigorija, 301. godine oslobodio ga iz zatočeništva i odlučio da prizna hrišćanstvo kao novu veru Jermena. Tiridat III je tako postao prvi zvanično kršteni vladar, ikada, a Jermenija – prva hrišćanska zemlja na svetu. Još iz vremena kada je nastala, jermenska crkva ne pripada ni pravoslavlju, niti katoličanstvu u obliku koji je zastupljen u Evropi. Nosi naziv Jermenska apostolska crkva ili Orijentalno-pravoslavna (pun naziv: Jermenska sveta vaseljenska apostolska pravoslavna crkva), ali poreklo njenog pravoslavlja nije kao ono na našim prostorima, već je rezultat odluka Nikejskog sabora, još iz 325. godine.

Ečmijadzin, patrijaršijski dom © Ivana Dukčević

Muzej Ečmijadzina © Ivana Dukčević

Muzej Ečmijadzina (vrh koplja iz Manastira Geghard, kojim je navodno ubijen Hrist) © Ivana Dukčević

Muzej Ečmijadzina, zub sveca © Ivana Dukčević

Ostaci srednjovekovne Katedrale Zvartnoc (Zvartnots, 1300 AMD – 2,5 €), nalaze se nekoliko kilometara od Ečmijadzina. Crkvu čiji naziv „Zvartnoc“ u prevodu znači „(Katedrala) nebeskih anđela“, podigao je tadašnji patrijarh Jermenske crkve (koji nosi titulu „katolikos“) između 643. i 652. godine. U vreme podizanja crkve, Jermenija je bila pod vlašću Arapa koji su pre Jermenije osvojili persijske Sasanide, u čijem je sastavu u to vreme bila i Jermenija. Nakon sve većih sukoba između Arapa sa jedne, i Vizantije sa druge strane, doneta je odluka da se partijaršijski dvor prebaci iz Dvina, u Zvartnoc. Podizanje neobične, kružne crkve nalik antičkom hramu, počelo je 643. godine pod vlašću katolikosa (patrijarha) Nersesa III, koji je dobio nadimak „Graditelj“, i nastavljeno za vreme Anastasa Akoratsija. Crkva Zvartnoc bila je posvećena Svetom Grigoriju Prosvetitelju, i navodno je podignuta na mestu gde su kralj Tiridat III i Sveti Grigorije vodili raspravu u vezi sa hrišćanstvom.

Zvartnoc (UNESCO) © Ivana Dukčević

Zvartnoc © Ivana Dukčević

Zvartnoc, kapiteli stubova u obličju orlova

Zanimljiv, kružni eksterijer crkve krase stubovi od crnog, vulkanskog kamena, sa jonskim volutama, kapitelima sa orlovima i frizovima – reljefima sa vinovom lozom, mešavinom antičke, vizantijske i mesopotamske umetnosti i arhitekture. Nakon 320 godina postojanja Zvartnoc je porušen, ali do danas nije utvrđeno da li je početkom X veka rezultat njegovog urušavanja bio zemljotres ili neki od arapskih osvajačkih napada. Naučnici su utvrdili da je prilikom jednog pokušaja uništenja crkva najverovatnije gorela, ali s obzirom da pronađeni ostaci od požara sadrže i opsidijan – vulkanski kamen koji su izbacivali vulkani prilikom erupcije, i koji se može pronaći u predelima širom Jermenije – ne može se sa sigurnošću utvrditi razlog njenog potpunog uništenja. Takođe, krajem XIX veka, tadašnji naučnici koristili su eksplozivne materije kako bi iz naslaga zemlje izvukli arheološke ostatke. U temeljima Zvartnoca, prilikom iskopavanja pronađeni su ostaci drevne vinarije i građevine iz mesopotamskog perioda, za vreme kralja Ruse, kada je Jermenija nosila naziv Urartu.

Kružnu crkvu nalik onoj u Zvartnocu, podigao je jermenski kralj Gagik I, u X veku u Aniju (UNESCO) – nekadašnjoj prestonici Jermenije, danas u Turskoj na samo granici sa Jermenijom (koju sam posetila tokom istraživačkog putovanja severoistočnom Anadolijom).

U Ečmijadzinu, nalazi se još jedna crkva iz VII veka na listi UNESCO-ve svetske baštine – Crkva Svete Hripsine, svetice koja je u katakombi crkve i sahranjena. Prema legendi, Sveta Hripsina i još 35 monahinja, živele se u Rimu u III veku za vreme Rimskog carstva, i prihvatilvši hrišćanstvo posvetile živote Bogu. Hripsinin usud bila je njena lepota. Videvši je, u Hripsinu se zaljubio rimski car Dioklecijan, koji je jedno vreme uporno pokušavao da je natera da se uda za njega, što je ona odbijala. Iz ovog razloga, predvođene sveticom Gajane, monahinje su izbegle iz Rima i stigle na prostore današnje Jermenije. Car Dioklecijan poslao je poruku jermenskom caru Tiridatu III da pronađe gde se monahinje kriju, i Hripsinu vrati u Rim. Kada je kralj Tiridat otkrio mesto gde se nalaze i prvi put ugledao Hripsinu, i on se zaljubio u nju, i pokušao da je natera da se oženi njime. Hripsina je odbila da se uda i postane kraljica, rekavši kralju da je njena najveća ljubav prema Bogu. Gajane i Hripsina uspele su da pobegnu i vrate se na vinsko imanje sa manastirom gde su živele kao isposnice, ali je kralj naredio svojim vojnicima da ih ponovo pronađu, iščupaju im jezike i oslepe ih. Ovaj nemili događaj, desio se samo godinu dana pre nego što je kralj Tiridat III najzad pustio iz tamnice Grigorija Prosvetitelja i odlučio da prihvati hrišćanstvo.

Jermenija Zvartnots Etchmiadzin, Jermenija Zvartnots Etchmiadzin, Jermenija Zvartnots Etchmiadzin, Jermenija Zvartnots Etchmiadzin

Jermenija, Muzeji