Posted on 12 jul 2019

/ off

TURSKA – Trabzon

TRABZON

– Trapezunt –

Bivša vizantijska prestonica na obali Crnog mora

Nakon dva sata leta istočno od Istanbula, početkom juna sleteli smo u Trabzon – na obali Crnog mora, i započeli istraživaćko putovanje duž severoistočne Turske. Od Aerodroma Trabzon, do centra grada – trga Atatürk Alanı, voze dolmuši (minibusevi – oko 1 evro), ali smo nakon celodnevnog puta – dva leta: iz Beograda za Istanbul, a zatim i iz Istanbula za Trabzon, do centra udaljenog 7 km ipak odlučili da stignemo taksijem (oko 4 evra). Bivši Trapezunt ili Trebizond (grčki Τραπεζούντα – Trapezounta), nalazi se nešto manje od 200 km zapadno od granice sa Gruzijom i najveća je luka Turske na istočnoj obali Crnog mora. Osnovan je u VIII veku, od strane stanovnika antičkog Mileta. Godine 1204, kada su venecijanski krstaši osvojili Konstantinopolj, imućne vizantijske porodice – među kojima i vladarske, proterane su duboko u Anadoliju. Aleksije Komnin I, našao je utočište ovde, gde se pod patronatom kraljevine Gruzina i uprkos još dvojici pretendenata na presto, samoproglasio jedinim zakonitim vizantijskim carem i osnovao novu Vizantiju – Trapezuntsko carstvo.

Pogled na Trabzon sa vrha brda Boztepe, uz samovar sa crnim čajem u lokalnoj kafani

Glavni gradski trg Ataturk Alani © Ivana Dukčević

Trabzonska Aja Sofija, XIII vek © Ivana Dukčević

Trabzonska Aja Sofija, predivna freska na tavanici sa krilatim orlovima – grbom vizantijske dinastije Komnin © Ivana Dukčević

Tekst i fotografije deo su publikovane knjige „Umetnost putovanja 2“ (ISBN 978-86-82136-01-9) u izdanju Media Sfere, i knjige-vodiča o Turskoj (ISBN 978-86-7722-422-6), i zaštićeni su Zakonom o autorskim i srodnim pravima: Službeni glasnik Republike Srbije, br. 104/2009 i 99/2011. Nije dozvoljeno kopiranje, niti objavljivanje teksta, delova teksta, niti fotografija, bez dozvole autora (Ivana Dukčević) i izdavača (Media Sfera: Gordana Radisavljević-Jočić).

Ataturkova vila, visoko na brdu iznad grada © Ivana Dukčević

Pogled na Trabzon, sa vrha nekadašnjeg vizantijskog utvrđenja © Ivana Dukčević

Centralni trg Ataturk Alani © Ivana Dukčević

Listovi vinove loze za sarmice, na štandu ispred lokalne bakalnice © Ivana Dukčević

Pekara © Ivana Dukčević

U saradnji sa…

Turkish Airlines © Ivana Dukčević

Tokom dva veka, nova – paralelna vizantijska prestonica uspevala je da opstane uspešno i diplomatski balansirajući između Seldžuka, Mongola i Đenovljana, ali i iz još jednog razloga – vizantijske velmože bez problema su zarad opstanka carstva davale ruke svojih kćeri – vizantijskih princeza, kako hrišćanskim (venecijanskim, na primer) protivnicima, tako i istočnim (potencijalnim) osvajačima. Navodno je lik Dulčinee iz Don Kihotea (ili Don Kihota) bio inspirisan jednom od njih.

Luka u Trabzonu, u koju su stizali venecijanski i đenovljanski trgovački brodovi bila je obavezna stanica na putu između Evrope i Konstantinopolja na zapadu, i Azije na istoku. Uprkos zvaničnoj Vizantiji u Konstantinopolju – na zapadu, grad Trapezunt je kao neko izolovano ostrvo tokom dva veka živeo svoj prosperitet udaljen hiljadama kilometara od ostatka Evrope. Sve do 1341. i prvog rata za međusobnu prevlast trapezuntskih velmoža, koji je doveo do prve velike krize ovog carstva.

Nešto kasnije, nekoliko godina nakon što je osvojio Konstantinopolj (1453), i Trapezunt je 1461. godine pao u ruke Mehmeda II Osvajača. Njegov sin Selim I, školovan je u ovom gradu – prvom centru za školovanje mladih sultana i kasnije postao prvi guverner ove oblasti pod vlašću Osmanlija. Ovde se rodio i Selimov sin, sultan Sulejman I Veličanstveni. Trabzon je kasnije izgubio na značaju, ali su zbog hrišćanskog stanovništva koje se održalo, vremenom otvoreni mnogi strani konzulati. Kada su Turci izgubili Prvi svetski rat, grčka manjina pokušala je da proglasi osnivanje nove Republike Trapezunt, ali je prvi predsednik moderne Turske – Kemal Mustafa Ataturk ugušio ovu nameru. Nakon raspada SSSR-a, i blizine granice Gruzije i Jermenije, grad je na žalost postao poznat i po mnogobrojnim javnim kućama u kojima su u potrazi za zaradom, stigle stanovnice bivših sovjetskih republika.

Obala Crnog mora © Ivana Dukčević

Obala Crnog mora – spomenik najvećem sultanu Osmanskog carstva, Sulejmanu I Veličanstvenom, koji je rođen u Trabzonu

Grad Trabzon nalazi se na strmoj litici iznad obala Crnog mora. Gornji deo grada završava šumom nadomak čuvenih zelenih planina Kaćkar čiji se obronci spuštaju ka Crnom moru. Centar Trabzona nalazi se na platou – zaravni stotinak metara iznad mora, gde smo za bazu tokom pet dana obilaska grada i okoline izabrali solidan hotel na centralnom gradskom Trgu Ataturka – Atatürk Alanı, na kojem se nalazi i park sa klupama – Meydan Parkı. Tokom poslednja tri dana meseca Ramazana, odmah nakon oglašavanja hodže u sumrak i najave da je post završen (i jelo za one koji poste ponovo dozvoljeno), na trgu je svake večeri postajalo prilično živo. Uz večeru u lokalnim restoranima, koju su sedeći u baštama u iščekivanju da se hodža oglasi svi mirno čekali (gledajući u donešene im pune tanjire hrane), i uz narodnu muziku koja je započinjala nakon jela i odzvanjala do ponoći.

Centralni trg Ataturk Alani © Ivana Dukčević

Centralni trg Ataturk Alani – prodaja lešnika, nadomak najvećih plantaža na svetu © Ivana Dukčević

Centralna džamija, na trgu Ataturk Alani © Ivana Dukčević

Krenuli smo pešice od hotela ka obali, i usput prošli kraj zidova i kapije katoličke Crkve Svete Marije – Catholic Church of Sancta Maria (utorak – nedelja, od 15 – 17 h). Nešto niže, nadomak same obale i velike džamije u izgradnji – Iskender Pasa Camii hteli smo da posetimo Rusku pijacu (Russian market – Avrasya Pazar). Međutim, ispostavilo da na bazaru preovlađuje kineska roba, te smo ostali kraj obale u šetnji i dočekali veče na doku nadomak jednog od kioska koji je prodavao sendviče sa ribom i turšijom.

Katolička Crkva Svete Marije © Ivana Dukčević

Obala Crnog mora © Ivana Dukčević

Krajem XX veka, obale Crnog mora od Samsuna do granice sa Gruzijom raskrčene su, predivne stare kuće kraj obale – srušene, i tik do obale izgrađen Crnomorski autoput (Black Sea Coastal Highway) koji je pušten u upotrebu 2007. godine. Iako bi realno, bez moderne saobraćajnice život ovog dela Turske bio skoro nemoguć, mnoga istorijska zdanja su otišla u nepovrat, a zbog nasipanja zemlje i kamenja, ni plaže više ne postoje. Tokom radova, zbog protesta građana iz lokalnih mesta gradnja autoputa je privremeno obustavljana, ali je ipak prevagnula odluka da se saobraćajnica duga 500 km, završi. Zbog značajne promene izgleda crnomorske obale, u ovom delu Turske ne postoji obalski turizam (postoji tek 180 km zapadno, kod mesta Ordu). Samo je pogled na more, povremene teretnjake i ribarske brodice, ostao. Na autoputu od Trabzona ka istoku, putujući više od sat vremena primetili smo samo jednu uzanu plažu, koja je imala natpis „plaža za žene“!

Trabzon, pogled na more i Crnomorski autoput tik uz obalu (i novi stadion, u daljini) © Ivana Dukčević

Kako je nekada izgledala obala Trabzona – deo grada kojeg više nema © Ivana Dukčević

Pista Aerodroma Trabzon © Ivana Dukčević

Od Trga Ataturka, u smeru ka zapadu polazi nekoliko trgovačkih ulica, od kojih su Uzun Sokak i Kahraman Maraş Caddesi – najživlje, sa najvećim brojem radnji, restorana, poslastičarnica (specijalitet Trabzona i ovog dela Turske je retki sutlijaš – na turskom: sütlaç), hotela, ali i muzeja. Muzej Trabzona – Trabzon Müzesi (zatvoren za posete zbog renoviranja, inače: 9.30 – 12 h i 13 – 17.30 h, osim ponedeljkom, u pasažu kod Uzun sokaka), smešten je u nekadašnjoj velelepnoj vili imućnog Grka – Kostaki Theophylaktos Konagi, sazidanoj iz 1912. godine u italijanskom stilu, i u njoj je jedno kratko vreme živeo predsednik Atatürk. Velika vila se već neko vreme detaljno renovira i muzej nije moguće posetiti. U paralelnoj ulici sa Uzun sokakom – ulici Kahraman Maraş Caddesi, nalazi se Gradski muzej Trabzona / Etnografski muzej – Trabzon Şehir Müzesi (Kahraman Maraş Caddesi 14, svakodnevno od 9 – 19 h) sa izuzetno dobro osmišljenom, novom postavkom istorije ovog dela Turske, narodnim nošnjama, običajima, jelima i informacijama u vezi prirode – flore, faune i klime ovog regiona. Nešto dalje, u lavirintu ulica smestio se trabzonski Bazaar – Çarşı (duž Semerçiler Caddesi, sve do Çarşı Camii) sa karavansarajema Taş Han iz 1647, i najstarijim delom bazara, đenovljanskim Bedestenom.

Muzej Trabzona koji se renovira © Ivana Dukčević

Gradski muzej Trabzona / Etnografski muzej © Ivana Dukčević

Retki sutlijaš („na tur. sütlaç – „jelo od mleka“) posut mrvljenim lešnicima, sa najvećih plantaža lešnika na svetu, na crnomorskoj obali Turske © Ivana Dukčević

Ulicom Kahraman Maraş Caddesi, stiže se do bočnog platoa koji vodi do najstarije trabzonske vizantijske Crkve Svete Ane – Küçük Ayvasil Kilisesi (IX vek), koja nije pretvorena u džamiju i u čijoj unutrašnjosti se i danas mogu videti retki ostaci fresaka. Po tavanici i unutrašnjim zidovima crkve – koju otvara ključar kad vidi posetioce u blizini, vide se crni ostaci gareži te se naslućuje da je možda gorela. Iznad ulaza u crkvu, nalazi se interesantan reljef.

Crkva Svete Ane (IX vek), najstarija crkva Trabzona © Ivana Dukčević

Crkva Svete Ane, reljef iznad ulaza © Ivana Dukčević

Crkva Svete Ane, najstarija crkva Trabzona © Ivana Dukčević

Crkva Svete Ane © Ivana Dukčević

Uzun sokakom produžili smo dalje ka zapadu, i na kraju ulice stigli do Tabakhane Deresi (Tannery Ravine) – provalije sa mostom koji vodi do unutrašnjeg dela zidina nekadašnje vizantijske tvrđave u kraju Ortahisar, u kojoj se nalazi veliki broj starih osmanlijskih vila i poneka vizantijska crkva – kao na primer bivša Bogorodičina crkva (Meryem Kilisesi – Panaghia Chrysokefalos) iz 914. godine, čiji današnji izgled datira iz XII veka kada je bila centralna gradska crkva (sada je džamija Ortahisar Camii). Tu je i bivša Crkva St. Eugenius – zaštitnika Trabzona, danas Yeni Cuma Cami. U današnjem Trabzonu i u neposrednoj okolini, postoje ostaci desetak vizantijskih crkvi, tj. manasitra. U parku nadomak džamije Ortahisar nalazi se vila u kojoj je smešten mali muzej Osmanskog carstva, u kojem je moguće videti rodoslov sultana i voštane figure najvažnijih. Uzbrdo, ulicom Kale Sokaği stiže se do samog vrha tvrđave – ostataka Komninove vizantijske palate (s pogledom na klanac Kuzgun Deresi – Raven Canyon). Na žalost, ostaci palate postoje samo u vidu zidova i jedino se naziru oblici dva prozora (bifore).

Iz utvrđenja na uzvišenju iznad kanjona, preko Kuzgun Deresi, na drugu stranu grada vodi most Zağnos. U blizini se može videti fontana Abdulah paše (koju je sazidao poturčeni Grk, general u službi Mehmeda II Osvajača) i džamija Gülbahar Hatun Camii („prolećna ruža“) iz 1514, koju je sultan Selim I podigao u slavu svoje majke i žene Bajazita II, inače vizantijske princeze koja je bila čuvena po tome što je pokušala da približi hrišćanstvo i islam.

Pogled sa mosta Zagnos, na delove vizantijskog utvrđenja (sa leve strane) © Ivana Dukčević

Bogorodičina crkva (Panaghia Chysokephalos – Meryem Kilisesi) iz 914. godine, u XII veku bila je centralna gradska crkva (sada je Ortahisar džamija) © Ivana Dukčević

Visoko u predgrađima Trabzona, iza poslednjih kompleksa modernih blokovskih naselja – izuzetno strmim ulicama do kojih se stiže dolmušima iz centra, na trabzonskom „Dedinju“ – na visini od 377 metara iznad mora nalazi se Vila Ataturka – Atatürk Köşkü. Vila sa baštom imućne grčke bankarske familije Karayannidis u krimskom stilu, smeštena na obronku brda odakle pogled puca na Crno more, poklonjena je Ataturku 1924. godine prilikom njegove posete gradu. Iako je u njoj boravio samo nekoliko dana, država je od vile napravila svojevrsno istorijsko mesto koje posećuje izuzetno veliki broj – pretežno domaćih posetilaca (8 – 17 h / oko 2 evra / 6,5 km jugozapadno od Ataturk Alani – dolmuši sa južne strane Atatürk Alanı pod nazivom „Köşk“, voze uzbrdo ka vili). Osim negovane žive ograde i bazena, ružičnjaka i borove šume u pozadini, sama vila ima nekoliko prostorija u prizemlju i na spratu – antre, nekoliko soba, kuhinju i sobu u kojoj je preko kreveta prostrta turska zastava – kao i u drugim vilama/muzejima u Turskoj, gde je prenoćio prvi turski predsednik.

U zapadnim predgrađima Trabzona, nalazi se jedan od najznačajnijih kulturno-istorijskih spomenika ovog dela Turske, Crkva-džamija-muzej Aja Sofija – Aya Sofya Müzesi (9 – 18 h, osim ponedeljkom, dolmuši kreću sa severne strane Atatürk Alanı – 4 km zapadno od centra označeni „sa BLK Sigorta/Aya Sofia“, i staju nedaleko od crkve). Crkvu koja je trebalo da bude pandan konstatinopoljskoj Aja Sofiji, sazidao je između 1238 i 1263. godine trapezuntski, vizantijski vladar Manojlo I Komnin. Iako ne liči na svoju šest vekova stariju imenjakinju, na trabzonskoj Aja Sofiji prisutan je arhitektonski uticaj gruzijskog stila, a unutrašnjost je dekorisana prelepim vizantijskim freskama i podnim mozaicima. Jedna od najzanimljivijih freski crkve je velika kompozicija na tavanici na kojoj je krilati orao – simbol dinastije Komnina. Godine 1461, crkva je postala džamija, zatim skladište za municiju, i na kraju ruska bolnica sve do 1957. kada je država uložila u njeno renoviranje i po završetku restauracije 1963, i zatim 2019, postala je muzej, s delom koji se i danas koristi za molitvu muslimanskih vernika.

Arhitektura Aja Sofije u Trabzonu, bila je osnova za kasnije konstantinopoljske crkve: Hora crkve – Saint Saviour in Chora (Kariye Camii) i Crkve Pamakaristos – Pammakaristos Church (Fethiye Camii), koje se nalaze duž Zlatnog roga u Istanbulu, u kraju Fatih, tj. Fener. Osim srednjovekovnih crkava XIII i XIV veka u Srbiji, Severnoj Makedoniji i u Konstantinopolju, freskoslikarstvo trabzonske Aja Sofije smatra se jednim od najlepših primera novog vizantijskog stila.

Na najvišoj uzvišici iznad samog centra Trabzona, na jugoistoku grada nalazi se brdo Boztepe (2,2 km jugoistočno od centra, „Boztepe“ dolmuši polaze sa severne strane trga Atatürk Alanı), koje je zbog svog položaja tokom istorije oduvek bilo mesto religioznih hramova, počev od hrama persijske boginje Mitre, antičkog boga Apolona, a zatim i mesto danas porušenog ženskog manastira Theoskepastos. Danas se, međutim (osim kasarne u zaleđu i sa druge strane brda), na ovom mestu odakle se pružaju najlepše panorame na grad nalazi Piknik Alanı. Pogled sa vrha brda na more, dopunjen je kafeterijama i restoranima, sa stolicama okrenutim ka moru, ispod suncobrana i uz velike samovare sa crnim čajem, uz koje – najbolje u smiraj dana, možete uživati u panoramama Trabzona. U restoranima na brdu, možete probati specijalitete lokalne kuhinje: labana sarması i labana lobia (sarme od kupusa, i sa pasuljem), muhlama – nalik švapskom siru i Laz böreği, burek sa sirom i jajima. Kajgana (na tur. „klizavo“) ali sa sitno seckanim povrćem povrćem (crni luk, blitva, kopriva, listovi pasulja, crvena tetivika), takođe potiče iz ovog dela Turske i recept za njeno spravljanje može da se vidi u Gradskom muzeju / Etnografskom muzeju Trabzona.

Kajgana, jelo od jaja sa sitno seckanim povrćem (crni luk, blitva, kopriva, listovi pasulja, crvena tetivika), potiče iz ovih krajeva („kaygana“ na turskom otprilike znači „klizavo“) © Ivana Dukčević

Još dalje, dolmušima a zatim i pešice (dolmuš „Cukurcayir“ sa trga Atatürk Alanı, i dodatno još oko 800 metara pešice), stiže se do oronulog i napuštenog jermenskog manastira Kaymaklı Manastırı, kojeg krase neke od najlepših fresaka u kraju (osim onih u istanbulskoj Aja Sofiji i u Manastiru Sumela). Freske datiraju iz XVII veka, iako je manastir sazidan u XV veku.

Trabzon Turska, Trabzon Turska, Trabzon Turska, Trabzon Turska, Trabzon Turska, Trabzon Turska, Trabzon Turska, Trabzon Turska, Trabzon Turska, Trabzon Turska

Severna Anadolija i obala Crnog mora