.

.

.

Let iz Istanbula do grada Vana na istoimenom, najvećem turskom jezeru traje oko dva sata, koliko je otprilike potrebno avionu da preleti od najzapadnijeg do najistočnijeg dela Turske. Ako u Van stižete drumom, lepota prirode i samog jezera iznenadiće vas i pre nego što dospete u ovaj grad. Tek nakon posete Vanu – gradu, istoimenom jezeru i ovoj oblasti, verovatno ćete razumeti zbog čega obilazak Turske zaista nije kompletan bez posete Istoku.

.

Po mišljenju samih Turaka, ali i mnogih srećnika koji su imali priliku da ove predele vide, sa geografskog, istorijskog, ali i kulturološkog aspekta, oblast oko jezera Van jedan je od najfascinantnijih delova zemlje. Mesečev pejzaž prostrane, istočne anadolske visoravni, nadmorske visine između 1500 i 2200 metara, sa golim, okerastim i sivkastim brdima, crveno-crnim nijansama planina vulkanskog porekla i nestvarno tirkiznim, gotovo beživotnim jezerima, veoma su drugačiji od svega onog što možete videti u Evropi i turistički poznatim delovima Turske. Kao u slučaju pustinjskih pejzaža, i ovi gotovo bezvremeni predeli često u čoveku mogu da izazovu ono jedinstveno osećanje beskraja i sete.

.

Tokom posete oblasti Van, u spisak za obilazak uvrstite i srednjovekovne jermenske crkve (IX – X vek), ranu seldžučku arhitekturu tvrđava i nekropola (X – XIII vek), arheološke ostatke Urartu civilizacije severozapadne Mesopotamije (IX – VI vek pre nove ere) i bele, vanske mačke – vrstu koja slobodno živi samo ovde i nigde više na svetu. Na dva sata vožnje od jezera Van ka severu, uzidže se i legendarna planina Ararat.

.

.

Jezero Van, bašta Hotela Merit – kraj oktobra 2010 / pogled na vulkan Suphan (Süphan, 4058 m), treću najvišu planinu Turske, sa snegom od prethodne zime © Ivana Dukčević

.

.

.

.

Slano i alkalno, vulkansko jezero Van © Ivana Dukčević

.

.

.

.

.

Jezero Van (Van Gölü) najveće je jezero Turske, čija dužina iznosi oko 120 km, a obim 430 km. Tirkizno plavo, ovo ogromno jezero vulkanskog porekla smestilo se istočno od jedne od dve planine Nemrut u Turskoj – jednog od nekoliko vulkana kojim je okruženo (druga, turistički mnogo poznatija planina Nemrut, nalazi se oko 300 km zapadno od jezera Van). Osim što poseduje određen stepen saliniteta, jezero je i alkalno (sodijum karbonat) zbog čega se nadomak obala beli i peni. Zbog ovih osobenosti, priča se da lokalne žene koje žive u selima na obalama jezera, još uvek umesto šamponom i sapunom. kosu i veš peru u jezerskoj vodi.

.

Jezero Van i njegova okolina, nalaze se na oko 1650 m nadmorske visine istočnog anadolskog platoa. Zanimljivo je da jezero nikuda ne otiče, i da njegova najveća dubina iznosi čak 451 metar, ali je uprkos svojoj veličini i dubini gotovo beživotno. Osim planktona, jedina vrsta ribe koja živi u slanom i baznom jezeru – i koje ima u značajnom broju, je indži kefali (inci kefalı). U ribljim restoranima u gradu Vanu, ali i manjim mestima na obali jezera, možete probati ovu ribu po ukusu sličnu pastrmci (nemojte pomešati pastrmku – alabalık, sa nešto manjom indži kefali, jer su obe veoma zastupljene na vanskoj trpezi). Izgledom ni po čemu posebna, indži kefali specifična je po tome što kao i losos, kada polaže ikru pliva uzvodno slatkovodnih reka koje se ulivaju u jezero Van i mresti se u njima. Kao odrasla jedinka, vraća se u jezero.

.

Riba iz porodice lososa indži kefali © Ivana Dukčević

Jezero Van, brodić za ostrvo Akdamar © Ivana Dukčević

.

.

Jezero Van, ostrvo Akdamar – jermenska Crkva Svetog Krsta (X vek) © Ivana Dukčević

.

.

.

.

.

Crkva Svetog Krsta (X vek) © Ivana Dukčević

Fasada Crkve Svetog Krsta © Ivana Dukčević

.

.

.

.

.

.

Jezero Van, kumbet na seldžučkom groblju u mestu Gevaš © Ivana Dukčević

.

.

.

.

Jedno od dva najznačajnija srednjovekovna seldžučka groblja u Turskoj, u mestu Gevaš (Gevaş) © Ivana Dukčević

.

.

.

.

Školarci iz sela Gevaš © Ivana Dukčević

.

.

.

Istočna Turska i oblast oko jezera Van važe za najsiromašniji deo zemlje, verovatno i zbog toga što na golim obroncima visokih planina, uz slano i alkalno jezero retko koja kultura uspeva. Ipak, po obroncima okerastih brda, u daljini se na mnogim mestima bele stada ovaca. Kroz ovu zabit prolazi i nezvanični put droge iz Avganistana, preko obližnjeg Irana – ka Evropi, te postoje nezvanični podaci da se određen broj pastira iz udaljenih sela, kako bi uspeo da se prehrani bavi i ovom delatnošću.

.

Tokom boravka na obalama jezera Van, na jugoistočnoj strani jezera u širokoj kotlini između snežnih planina i obale posetili smo administrativni centar jezera i čitave oblasti – grad Van. Kao deo severozapadne mesopotamske civilizacije, današnja oblast oko jezera nekada je bila središte moćnog Urartu carstva (IX – VI vek pre naše ere). U samom Vanu, ali i na brdima ka istoku i severu tokom nekoliko dana boravka posetili smo ostatke tvrđava na vrhovima brda koje potiču iz urartu i seldžučkog perioda. Neki naučnici tvrde da je ime Urartu ustvari varijanta imena “Ararat”, nedaleke magične planine koja je u ono vreme bila u sastavu ove kraljevine. Kasnije, u srednjem veku, Vanom su vladali Jermeni, Persijanci, Vizantinci, Arapi, Seldžuci i na kraju Osmanlije. Čitav stari grad Van uništen je skoro do temelja na kraju Prvog svetskog rata, za vreme okupacije ruske vojske. Sadašnji Van, arhitekturom se ni po čemu ne izdvaja od mnogih bezličnih kasaba Turske i u njemu nema mnogo toga za videti (džamije: Ulu Camii, Husrev Paşa Camii i Kaya Çelebi Camii, i grobnica Ikiz Kümbet). Kuriozitet gradića je u tome što, kako lokalci tvrde kroz njega, tj. od njega kreće trinaest kilometara duga, treća najduža ulica na svetu koja od centra vodi do glavne magistrale kraj jezera. Nosi naziv “Bulevar Puta Svile” (İpek Yolu Caddesi ili İpekyolu Bulvari), po ruti koja je na putu ka Istoku nekada prolazila ovim delom Turske – u početku iz Kine, a kasnije iz grada Jazda u Persiji (današnjem Iranu).

Grad Van © Ivana Dukčević

Muzej Vana – 13 neverovatnih kamenih stela iz Urartu (mesopotamskog) perioda (XV – XI vek p. n. ere), pronađene su kod mesta Hakkari © Ivana Dukčević

.

.

.

.

Nedaleko od centra, obišli smo neveliki ali izuzetno zanimljiv Arheološki muzej Vana (Van Müzesi). U prizemlju i na prvom spratu izložena je mala, ali brižljivo odabrana zbirka iz perioda Urartu kraljevine, nekih od savremenika vavilonskog kralja Nabukodnosora, čuvenog Nabuka. Navodno je jedan od urartu kraljeva bio zaljubljen u Nabukodnosorovu ženu, istu onu za koju su podignuti Viseći vrtovi Vavilona – jedno od sedam svetskih čuda antike. Najznačajniji i najinteresantniji deo postavke predstavlja prostorija sa trinaest reljefnih kamenih stela iz perioda najranijeg starog veka, na kojima su prikazani stilizovani ljudski likovi. Još uvek nije utvrđeno čemu su služili ovi veliki, starinski portreti jedanaest ratnika i dve žene nalik stećcima, pronađeni južno od jezera Van u okrugu mesta Hakkari, nastali između XV i XI veka pre naše ere.

.

.

.

Ostaci Vanske tvrđave na oko 1700 m nadmorske visine, u predgrađu grada Vana (na doku se vidi brod koji prevozi kompoziciju voza preko jezera Van, i u daljini  – vulkan Suphan) © Ivana Dukčević

Kurdski dečaci na Tvrđavi Van – na poljani se vide ostaci temelja kuća starog, seldžučkog Vana, uništenog pre stotinak godina, i ostaci minareta © Ivana Dukčević

.

.

.

Tvrđava Van (Van Kalesi) nalazi se između grada i jezera, nekoliko kilometara zapadno od centra i prvi put je sazidana još u vreme Urartu civilizacije. Na hrbatu brda koje gledano iz profila liči na kamilu koja leži (i sličan naziv se – kao nadimak, koristi među lokalcima), smestilo se utvrđenje čiji ostaci potiču iz nekoliko različitih civilizacija. Prvo je sagradio kralj Sarduri I, u IX veku pre naše ere (Urartu period), dok su poslednje delove dodali Seldžuci u XIII veku. Na najvišem delu stene stoji antički natpis u klinastom pismu čuvenog persijskog cara Kserksa, istog onog vladara koji je pokrenuo i izgubio Drugi grčko-persijski rat, prethodno pobedivši legendarnog kralja Leonidu i njegove Spartance u Termopilskom klancu. Sa južne strane tvrđave nalaze se ostaci starog, seldžučkog Vana, koji je iako u ruševnom stanju bio naseljen sve do sredine XX veka. Na zelenoj poljani gde pasu goveda, sa vrha tvrđave ispod trave naziru se obrisi ostataka nekadašnjih kuća. Jedine vidljive ostatke starog grada čine seldžučki minareti kraj malih urušenih džamija, nalik dimnjacima nekakve napuštene ciglane. Tek kad smo im se približili, videli smo dekoraciju mozaika pravougaonih pločica u tirkiznoj boji.

.

U podnožju tvrđave, sa severne strane sazidane su etno-kuće od pečene gline i slame, karakteristične za ove krajeve. U najveću od njih možete ući i pogledati kako je opremljen enterijer. Preko puta kuća, nalazi se drvena baraka u kojoj osim razglednica može da se povoljno kupiti srebrni nakit sa motivima nalik persijskim (granica sa Iranom na ovom mestu nalazi se na oko 60 km).

.

U okolini grada Vana, južno, ali i istočno u smeru Irana, postoji veliki broj napuštenih tvrđava, kako iz urartu perioda, tako i iz srednjeg veka. Desetak kilometara istočno od Vana, u podnožju planine Erek nalaze se ostaci sedam jermenskih crkvi – kompleks Yedi Kilisesi (“Sedam crkvi”), od kojih je samo jedna očuvana. U konzulatu Jermenije u Srbiji, dobila sam zanimljiv podatak – iako su između Turske i Jermenije zbog već poznatih političkih problema i događaja iz prošlosti granice i dalje zatvorene, grupe turista iz Jermenije okolnim putem – preko Gruzije, stižu u oblast oko jezera Vana i obilaze svoje kulturno nasleđe.

.

Sedam kilometara jugozapadno od Vana, uz obalu jezera smestilo se mesto Edremit. U jutarnjim časovima i po vedrom vremenu u daljini, sa druge strane jezera puca pogled na skoro stotinu kilometara udaljenu treću najvišu planinu Turske – vulkan Suphan (Süphan Dağı, 4058 m), sa snežnom kapom koja se i tokom leta nikada ne topi. Sa zapadne strane jezera, nalazi se jedan od najvećih vulkana ovog kraja – planina Nemrut (Nemrut Dağı, 2948 m), istog naziva kao i nešto zapadnija i niža ali poznatija turska planina, čuvena po mauzoleju sa ogromnim antičkim figurama na mauzoleju Komagenskog kralja. Vijugav i dug put do vrha vodi do velikog kratera sa vulkanskim jezerom Nemrut Gölü, nastalim kao rezultat erupcije vulkana koja se dogodila pre nekoliko hiljada godina (poslednja je zabeležena 1692). Nezaboravne panorame pružaju se sa vrha kratera sa hladnom i vrelom (60º) jezerskom vodom. Sadašnje jezero ima dubinu između 100 i 155 metara, i najbliže je većem mestu Bitlis.

.

.

.

.

.

Istočno od Vana, nalazi se nekoliko izuzetno zanimljivih tvrđava. Iako je Tvrđava Hošap (Hoşap Kalesi) prvi put sazidana za vreme Urarti kraljevine, najveći deo onog što danas može da se vidi datira iz seldžučkog i kasnije osmanlijskog perioda (XVII vek). Kao i mnoge srednjovekovne tvrđave u ovoj oblasti, i ova je smeštena na samoj litici strme uzvišice, na nadmorskoj visini od preko 2000 metara, dvadeset kilometara od granice sa Iranom. Sa vrha tvrđave pružaju se panoramski pogledi na selo u podnožju, beskrajna brda sivkasto-smeđe boje svuda u krug, ali i predivan stari, seldžučki kameni most kraj magistralnog puta, na rečici odmah ispod tvrđave. Tvrđava se nalazi oko 60 km istočno od grada Vana i otvorena je svakodnevno od 9 – 17 h. 

.

Dvadesetak kilometara zapadno od tvrđave Hošap, 35 km od Vana nalaze se ostaci nekadašnjeg velikog utvrđenja sa palatom iz perioda Urartu civilizacije. Tvrđava Čavuštepe (Çavuştepe Kalesi) smeštena je duž uzanog, izduženog brda i sastoji se iz dva dela – gornje i donje tvrđave. Na prvi pogled, na tvrđavi Čavuštepe nije ostalo mnogo toga da se vidi. Ipak, kako odmičete, osim velikih, kamenih blokova – nekadašnje osnove utvrđenja, raspoznaćete i zidove prostorija palate, hramova, kule, prostoriju za odlaganje žita (veliki, kružni izdubljeni oblici u zemlji), bunar, ostatke jednog od najstarijih pronađenih toaleta. U jednom delu tvrđave nalaze se ostaci bazaltne stene sa gotovo netaknutim reljefnim natpisom u klinastom pismu kralja Sardurija, koji je i sagradio tvrđavu u VIII veku pre naše ere. Imali smo sreću da na arheološkom lokalitetu zateknemo gospodina Mehmeda Kušmana (Mehmet Kuşman), jednog od vrsnih poznavalaca urarti jezika i kulture, i saznali šta je tačno kralj Sarduri zapisao. I ne samo to. Iz kesice je izvadio i pokazao nam zrna žita stara oko dve i po hiljade godina, koja su – danas crna i ugljenisana, pronađena prilikom iskopavanja kružnih ćupova u kojima su čuvane namirnice. Gospodin Kušman često boravi na tvrđavi Čavuštepe. Osim što je arheolog, on je umetnik i autor suvenira sa klinastim pismom, urezanih u bazaltne kamenčiće.

.

Mesopotamska tvrđava Čavuštepe © Ivana Dukčević

.

.

.

.

Mesopotamska tvrđava Čavuštepe © Ivana Dukčević

.

.

.

Tvrđava Čavuštepe, žito staro oko 2500 godina © Ivana Dukčević

.

.

.

.

.

.

Predeli istočne Anadolije,  sa tvrđave Čavuštepe © Ivana Dukčević

.

.

Grabeći drumom još dalje ka severu, sa leve strane ugledali smo vulkan Tendurek (Tendürek, 3542 m) koji je poslednji put bio aktivan krajem 1970-tih, kada je izbacio lavu i više od trideset kilometara u krug. Prolazeći u blizini njegovog podnožja, ugledali smo mesečev pejzaž – stepu nadmorske visine od preko dva kilometra na kojoj raste samo trava, koja je dokle god pogled dopire zatrpana velikim komadima crnih, vulkanskih stena. Nakon prolaska kraj vulkana, put se neprimetno penje na još veće visine, i prelazi preko planinskog prevoja Tendürek. Dokaz da ipak nije baš sve beživotno, vidi se u dolini. Između davno razbacanih crnih stena koje su se već uveliko uklopile u travu i okolni krajolik, smestilo se selo Somkaja (Somkaya, na turskom “čvrsta stena”). Kockice od pečene cigle sa vrhom Ararata koji je na ovom mestu i na više od sedamdeset kilometara udaljenosti prvi put počeo da se nazire u daljini, još jedna je nezaboravna panorama nepreglednih prostranstava Azije.

.

.

.

.

.

.

Na većini evropskih jezika ime joj je Ararat. Na turskom je nazivaju Ağrı Dağı – “teškom” ili “bolnom” planinom što istorijski gledano ima smisla, na kurdskom jeziku – Çiyayê Alavhat, na jermenskom – Masis ili Masik, a na persijskom „Nojevom planinom“ (Koh-i-Nuh), zbog predanja o Potopu. Ararat je najveća planina Turske i ovog dela sveta (5165 m) i spada u grupu strato-vulkana. Poslednji put vulkan je bio aktivan tokom Bronzanog doba pre oko pet hiljada godina, ali je zabeleženo da je prilikom poslednjeg velikog zemljotresa 1840. godine izbacio izvesnu količinu piroklastične lave. Njegovo veličanstvo Ararat nalazi se na krajnjem istoku Turske i pripada Kavkaskom masivu. Smešten je na samoj tromeđi Turske, Irana i Jermenije, i kulturološki duboko ukorenjen u istoriju i tradiciju sva tri naroda, ali i Kurda koji su takođe živeli na ovim prostorima i danas čine značajan deo lokalnog stanovništva. Ararat je ipak najpoznatiji po tome što se na njemu prema biblijskom predanju, negde u četvrtom ili petom milenijumu pre naše ere nakon plovidbe tokom Velikog potopa nasukala Nojeva Arka i život na Zemlji počeo ispočetka.

.

Do 1930-tih, Ararat je pripadao Jermeniji na čijem se nacionalnom grbu nalazi. I danas, između Jermenije i Turske postoje političke nesuglasice oko „prisvajanja“ Ararata koji danas pripada Turskoj. Planina se veoma jasno vidi i sa severne, jermenske strane, naročito iz vazdušno samo šezdeset kilometara udaljenog glavnog grada Jerevana. Interesantno je da je Ararat sastavljen iz dve planine, poznatijeg – Većeg, ali i Manjeg Ararata (Küçük Ağrı, 3896 m) koji se uzdiže jugoistočno od najvišeg vrha. Prečnik obe vulkanske planine zajedno iznosi 40 km. Najviši vrh Ararata nalazi se samo 16 kilometara zapadno od granice sa Iranom, 32 kilometra južno od Jermenije, i 23 kilometra severoistočno od mesta Dogubejazit, u Turskoj.

Gradić Dogubejazit (Doğubeyazit) bio bi još jedno od mnogih kasaba istočne Turske da se nije smestio tačno gde treba – u neposrednoj blizini podnožja Ararata, mesta odakle makadamskim putem uspon započinju sve planinarske ekspedicije, i u podnožju brda sa jednom od najbajkovitijih, istočnjačkih palata koju ću pamtiti. Do kraja XX veka Dogubejazit je decenijama važio za prilično nesigurno mesto, u bezbednosnom smislu. U gradiću su mahom obitavali sumnjivi trgovci na putu droge sa Istoka, i turska vojska koja je vršila povremene racije pokušavajući da smrtonosnom ali unosnom poslu stane na put. Iako je prirodna baza za obilazak ovog dela Turske, osim povremenih planinarskih ekspedicija na Ararat, Dogubejazit nije bio poželjna stanica za turiste. Na sreću, vremena se menjaju.

.

Nakon kratke pauze u Dogubejazitu, boravka na skromnom lokalnom bazaru gde je najveći deo vremena otišao na jednu radnju i u njoj neverovatno velik izbor šara persijskih šal-marama od pašmine (i moju neodlučnost koju izabrati), krenuli smo putem uz brdo ka uzvišenju jednog od manjih masiva tačno preko puta Ararata. Sedam kilometara od grada, na uzvišici iznad bajkovite Palate Ishak paše (İshak Paşa Sarayı) u kasno popodne i uz zalazak sunca ostali smo zatečeni. Čarobno lepo utvrđenje od okerastog kamena, sa sivom kasabom i beživotnim planinama boje dima u prašnjavoj izmaglici, stameno stoji na litici i u kasno, sunčano jesenje popodne nadgleda dolinu. Iz sećanja sam prizvala guvernerovu palatu iz starog Damaska koju sam videla dvadeset godina ranije, i one imaginarne – iz Šeherezadinih priča iz hiljadu i jedne noći, ali ih je Palata Ishak paše sve zasenila. Sa sivkasto-maslinastih brda na uzvišici iznad palate, u objektiv aparata osim čitavog utvrđenja moguće je iz određenog ugla uhvatiti i snežne padine Ararata koji se nazire iza najvišeg brda.

.

.

Palata kurdskog Ishak paše u podnožju Ararata, XVII – XVIII vek (iza se vidi mesto Dogubejazit) © Ivana Dukčević

.

.

.

Sa pendžera Palate Ishak paše © Ivana Dukčević

.

.

.

.

Palata i turbe Ishak paše – centralno dvorište © Ivana Dukčević

.

.

.

.

Palata Ishak paše © Ivana Dukčević

.

.

Prolaskom kroz monumentalnu, ulaznu kapiju palate sa izuzetnim dekorativnim reljefima u kamenu, našli smo se u velikom dvorištu, na mestu gde su pre tri stoleća pašini gosti, ali i putnici namernici čekali na prijem. Kako bi im čekanje učinio prijatnijim, sa desne strane odmah po ulazu u palatu paša je dao da se sazida česma za vodu i mleko, sa dve odvojene slavine koje i danas postoje. U vreme kada su po okolnim brdima čobani napasali ovce, od pašnjaka pa sve do zidina palate Ishak paša je postavio keramički vodovod kojim je prema potrebi, direktno sa brda tek izmuženo ovčije mleko teklo do česme unutar dvorišta.