.
.
.
DIJARBAKIR
na obali Tigra
Grad najvećih lubenica i drugih najdužih kontinuiranih zidina na svetu
Na proputovanju istočnom Anadolijom, tokom jednodnevnog izleta iz Mardina posetili smo izuzetno zanimljiv, istorijski grad Dijarkbakir. U vreme Asiraca osnovan je kao – Amed, dok je u antičko vreme (Grčka, Rim, Vizantija) nosio naziv Amida. Nalik šaljivoj epizodi sa rimskim druidom i „škriljčanim uljem“ iz stripa Asteriks (Asterix and the Black Gold), koja ukazuje na veliki broj naroda koji su živeli i međusobno ratovali na prostorima Mesopotamije, i u Amed su nakon Asiraca i Urartu civilizacije, stigli Aramjaci, persijski Ahemenidi, Medejci, Parćani, i vojska Aleksandra Velikog, a zatim Rimljani, i I veku hrišćanstvo. Asirci – koji su u to vreme činili značajan deo populacije grada, prihvatili su novu veru, te je Amida postala sedište asirske – Sirijske crkve. Godine 2019, u pećini Hasuni u oblasti Dijarbakir, otkriveni su epitafi, nadgrobni natpisi iz najranijeg perioda Sirijske crkve, ispisani na danas mrtvom aramejskom jeziku kojim je govorio Isus Hrist (aramejski je semitski jezik, čijoj grupi pripadaju hebrejski i arapski). U vreme Rimskog carstva, Amida je postala prestonica provincije Gornje Mesopotamije – Mesopotamia Prima, a u IV veku i deo Vizantije.
Zidine Dijarbakira s vrha tornja Keči Burdžu (Keçi Burcu), sa kaskadama Bašti Hevsel (Hevsel Bahçeleri) koje potiču iz IX veka pre nove ere, zajedno su na listi svetske baštine Uneska © Ivana Dukčević
Gradski karavansaraj Hasan Paşa Hanı © Ivana Dukčević
Kuća-muzej poznatog pesnika – Cahit Sıtkı Tarancı Evi Kültür Müzesi © Ivana Dukčević
Zidine Dijarbakira s vrha tornja Keči Burdžu, i kaskadama nekadašnjih bašti Hevsel, u pozadini
„Most 10 lukova“ na mesopotamskoj reci Tigar (na turskom On Gözlü Köprü ili na kurdskom Pira Dehderî)
Tekst i fotografije deo su publikovane knjige „Umetnost putovanja“ (ISBN 978-86-7963-499-3) u izdanju Samizdata B92, i knjige-vodiča o Turskoj (ISBN 978-86-7722-422-6), i zaštićeni su Zakonom o autorskim i srodnim pravima: Službeni glasnik Republike Srbije, br. 104/2009 i 99/2011. Nije dozvoljeno kopiranje, niti objavljivanje teksta, delova teksta, i fotografija, bez dozvole autora (Ivana Dukčević) i izdavačke kuće (za Samizdat B92 – Veran Matić).
Deo stipa „Asteriks i Rimski druid – pustinjska odiseja“ (Asterix and the Black Gold), gde je na šaljiv način prikazano šarenilo naroda koji su živeli i međusobno ratovali za prevlast na području drevne Mesopotamije, gde je Dijarbakir dobar primer
Nakon dva veka borbi za prevlast između Vizantije i persijskih Sasanida, 639. godine, arapsko pleme Banu Bakr naseljava ovo područje, zbog čega grad dobija naziv Dijarbakr (Diyar Bakr – „oblast (plemena) Bakr“). U X veku, ove prostore osvajaju Turci Seldžuci, vek kasnije Mongoli, zatim persijski (šiitski) Safavidi, i na kraju Osmanlije, 1516. godine. Još od perioda Vizantije, u gradu je sve do XIX veka živela velika jermenska zajednica, i nalazi se nekoliko jermenskih crkvi. Po osnivanju Republike Turske, godine 1937. predsednik Ataturk posetio je grad, i izrazio sumnju u poreklo reči grada, zbog čega se nazivu Diyarbakr dodaje još jedno, pretposlednje slovo – tursko nepostojeće “i” – „ı“, te grad dobija naziv Diyarbakır. Reč “bakır” na turskom inače znači “bakar” i novi naziv vezuje se za rudnike bakra po kojima je okolina grada vekovima bila poznata. Osim po rudnicima bakra, uglju i nafti, područje oko grada poznato je i po lubenicama, poljima duvana i pamuka.
Velika džamija Dijarbakira (Ulu Camii), najstarija postojeća seldžučka džamija Anadolije, iz XI veka © Ivana Dukčević
Dijarbakir © Ivana Dukčević
Oktobar 2020 – s vrha kule unutrašnje tvrđave Ič Kale (İç Kale), iz XVI veka
Velika džamija Dijarbakira (Ulu Camii) iz XI veka, podignuta kao kopija čuvene, prelepe Omejadske džamije Damaska © Ivana Dukčević
Ič Kale, unutrašnja tvrđava sa kulama, u pozadini © Ivana Dukčević
Sedeljke kafeterija na reci Tigar, snimljene s vrha „Mosta 10 lukova“ © Ivana Dukčević
Dijarbakir je poznat kao grad lubenica. Čuvene su priče iz osmanskog perioda, o lubenicama toliko velikim da su – umesto noževima, morali da ih seku sabljama i mačevima. Jedan putnik, putopisac iz XIX veka, zapisao je da su dijarbakirske dinje i lubenice bile tolike, da su često samo dve činile ceo tovar mazge. Osim lubenica i dinja, nar je i ovde – kao i u ostatku Turske, jedno od najzastupljenijih voćki. U radnjama jugoistoka Turske može da se kupi sprava za ceđenje nara po ceni od oko 20 evra (u Istanbulu košta oko 50), koju možete videti i na uličnim štandovima gde se nar cedi i prodaje kao slasni, slatko-kiselkasti sok.
Tradicionalna jela Dijarbakira su meftune – jelo nalik paprikašu od komadića jagnjetine, seckanog patlidžana, paradajza i belog luka, sa sumakom (ruj), kao i kaburga dolması – punjena rebarca jednogodišnjeg jagnjeta ili punjena kolenica, začinjeni sumakom, korijanderom i biberom, bademima, uz pirinač. Preporuka koju smo dobili je da lokalnu kuhinju probamo u Restoranu Firin-ci Sur, po mišljenju lokalaca, najboljem restoranu u starom delu grada.
Iako na istoku Turske živi oko 15 miliona pripadnika kurdske nacionalne manjine, DIjarbakir je u Turskoj poznat kao najveći kurdski grad. U gradu koji broji nešto više od milion stanovnika (oko 1.036.000, 2019. godine), njih 72% čine Kurdi, dok Turci, Sirijci, Jermeni i Jezidi (poreklom Kurdi, ali pripadnici jezidizma – jednobožačke religije koja ima koren u drevnoj Mesopotamiji i u čijem se učenju nalaze odlike zoroastrizma, judaizma, hrišćanstva i islama), čine manjinu. Rezultati DNK analiza ukazuju da najstarije poreklo Kurda datira iz perioda Mesopotamije, blisko je južno-kavkaskoj i iranskoj grupi naroda, i verovatno potiče od Hurita tj. Kurita (engl. Hurrians), naroda koji su na prostoru severne Mesopotamije – današnje jugoistočne Turske, severnog Iraka i Sirije živeli pre oko 4500 godina, i jezikom bili najsrodniji pripadnicima jermenske kraljevine Urartu (najočuvaniji ostaci mesopotamske kraljevine Urartu, nalaze se u oblasti najvećeg turskog jezera Van, na krajnjem istoku zemlje). Međutim, jezik Hurita nije pripadao ni semitskoj, niti indo-evropskoj grupi jezika kojim su govorili pripadnici grupa naroda s ovih područja u periodu Mesopotamije, i bio je najsličniji kartvelskoj grupi jezika južnog Kavkaza, u koji spada jezik Gruzina. Za razliku od jezika Hurita, kurdski jezik – kurmandži (severno-kurdski), pripada indo-evropskoj (indo-iranskoj) grupi jezika. Persijski (farsi) i kurmandži zvuče veoma slično, i za istančane sluhiste razlikuju se po tome što je persijski mekši sa dužim samoglasnicima, dok kurdski ima određen „arapski“ prizvuk zbog povremenih, reskih „h“ i „r“.
Počev od juna 2015, sve do jula 2017. godine (zvanično do proleća 2016), unutar starog dela grada (koji nosi naziv Sur) trajali su sporadični, povremeno veći sukobi između pripadnika Kurdske radničke partije (PKK) i turskih vlasti. Osim stotinak mrtvih i oko hiljadu raseljenih, skoro polovina starog dela grada (pretežno istočni deo) je oštećena ili uništena, i do danas nije obnovljena i vraćena u prvobitno stanje. Na mestu nekadašnjih starih zdanja grade se nove zgrade, što ne bi smelo, jer je čitavo staro jezgro Dijarbakira, na listi Uneskove baštine.
Dijarbakir – grad lubenica! Lubenice se hlade na 29º C, krajem oktobra © Ivana Dukčević
Devojčica kupuje sveže ceđeni sok od nara, koji prodavac cedi na specijalnoj spravi za ceđenje nara. Ovu spravu je moguće kupiti u radnjama na jugoistoku Turske po ceni od oko 20 evra © Ivana Dukčević
Sveži orasi © Ivana Dukčević
Prodavac simita (kuvanih đevreka) ispred ulaza u „unutrašnju tvrđavu“ Ič Kale © Ivana Dukčević
Na turskom, reč za majstora je „usta“, i odnosi se i na majstore kuhinje, ali i one druge, koji nisu vezani za hranu © Ivana Dukčević
Šta bi trebalo videti u poseti Dijarbakiru…
Zidine Dijarbakira (Diyarbakır Kalesi ili Diyarbakır surları)
Zidine Dijarbakira su druge po redu najšire i najduže, očuvane u celosti, odbrambene zidine na svetu (6 km), nakon Kineskog zida. Iako su vizantijske, Teodosijeve zidine Istanbula duže, u mnogim delovima su oštećene, te su se našle na trećem mestu. U okviru utvrđenja DIjarbakira, postoje 4 kapije i 82 kule osmatračnice (bastioni) sazidani od crnog, vulkanskog bazaltnog kamena. Prve zidine u gradu podignute su tokom rimskog perioda, a ove današnje potiču iz vremena vladavine Vizantije, u periodu između 367. i 375. godine (carevi Konstantin II i Valentinijan I – car rođen u današnjim Vinkovcima, u Slavoniji, nekadašnjem rimskom mestu Cibale). Kasnije, u XVI veku, unutar spoljnih zidina u severoistočnom delu utvrđenja, dodate su unutrašnje zidine (Ič Kale). U grad se ulazilo kroz četiri ulazne kapije – na četiri strane sveta, koje nose naziv: Harput Kapısı (ili Dağ Kapısı – Planinska kapija, na severnoj strani), Mardin Kapısı (na južnoj, koja vodi ka gradiću Mardinu), Yenikapı (“Nova kapija” na istočnoj) i Urfa Kapısı (na zapadnoj, ka gradu Urfi, tj. Šanliurfi). Deo grada koji se nalazi unutar zidina tvrđave, i koji obuhvata sve kulturno-istorijske spomenike – crkve, džamije, hanove i istorijske kuće, medrese i unutrašnju tvrđavu Ič Kale, nosi naziv Sur (ili Suriçi). Zidine Dijarbakira i Bašte Hevsel (Hevsel Bahçeleri), na listi su svetske baštine Uneska od 2015. godine.
Ne propustite da se popnete na Keçi Burcu (Kozja kula) istočno od kapije Mardin Kapisi, najveću i najstariju kulu gradskih zidina, podignutu na mestu gde je u starom veku bio asirski Hram Sunca. U podnožju kule, moguće je posetiti mesto gde je nekada stajao paganski hram. Nije poznato kada je kula Keči Burdžu tačno podignuta, ali je ostalo zapisano da je obnovljena 1223. godine kako bi se u nju smestio zatvor. Postoje dva nivoa kule koja se ponekad koristi za potrebe galerije i za koncerte. Ukoliko imate vremena za šetnju duž nekoliko kilometara dugih zidina, obiđite i tornjeve Nur Burcu i Yedi Kardeş Burcu, u jednom delu ukrašene sa dva seldžučka reljefa lavova na spoljnjim zidovima, kao i reljef na tornju Malikşah Burcu.
Čitav stari deo grada, uključujući nekoliko jermenskih i sirijskih crkvi, pretrpeli su velika oštećenja tokom sukoba između Kurda i Turaka 2016. godine, kada su oštećeni mnogi istorijski spomenici u gradu. Danas se nekoliko njih renovira. Jedna od crkvi koja nije doživela oštećenja, i koja i danas ima istu namenu je Crkva Bogorodice – Meryem Ana Kilisesi (Meryemana kilisesi) na aramejsko-sirijskom: Idto d-Yoldat Aloho – pravoslavna sirijska crkva Bogorodice ili Device Marije podignuta 280. godine na temeljima paganskog hrama iz I veka pre nove ere, obnovljena 2005. godine. Osim crkve, u kompleksu se nalazi svetilište Svetog Jakova Sergujskog (Mor Yakup) – pesnika i teologa iz V veka, 4 učionice i monaški konaci. Kapija crkve potiče iz rimskog perioda, kada je pre gradnje crkve, na ovom mestu stajao paganski hram. Tvrdi se da se u crkvi nalaze mošti Svetog “nevernog” Tome, jednog od 12 apostola Isusa Hrista.
Sirijska pravoslavna crkva nije povezana s pravoslavljem koje poznajemo u Evropi, i rezultat je najranije podele Crkve u osvitu hrišćanstva, koja se desila 451. godine za vreme Četvrtog vaseljenskog sabora u Halkidonu, na azijskoj strani Bosfora. Sabor je doveo i do teritorijalnog razgraničenja između Antiohijske i Jerusalimske patrijaršije.
Reka Tigar i zidine Dijarbakira sa starim delom grada – Sur, iz vazduha (na snimku je jug gore, a sever dole)
Zidine Dijarbakira, s vrha tornja Keči Burdžu © Ivana Dukčević
U podnožju zidina i tornja Keči Burdžu, nalaze se ostaci asirskog hrama iz starog veka © Ivana Dukčević
S vrha tornja Keči Burdžu, vidi se nekoliko kilometara udaljeni „Most 10 lukova“ © Ivana Dukčević
Bašte Hevsel (Hevsel Bahçeleri)
Kaskadne bašte Hevsel prostiru se na 700 hektara obradive zemlje duž obala Tigra, između tvrđave i reke. Nekada davno, bašte su bile razdvojene u pet terasa, i navodnjavane s nekoliko izvora ispod bazaltnih stena. Ovi izvori, snabdevali su vodom čitav grad. Zajedno sa tvrđavom, bašte su deo Uneskove svetske baštine. Prema opisima iz davnina (prvi put se spominju u aramejskim hronikama iz IX veka pre nove ere), smatra se da su najsličnije Rajskim baštama opisanim u Bibliji s kojima se i porede, i potiču iz perioda Starog zaveta. U IX veku pre nove ere, grad je držao pod opsadom i zatim ga osvojio asirski kralj Ašurnasirpal II. Po osvajanju, uništio ove bašte kao kaznu zbog velikog otpora lokalnog stanovništva njegovim osvajačim pohodima. Bašte nisu imale uvek isti oblik i izgled, ali su smatrane svetim, jer sui male ključnu ulogu u opstanku stanovništva.
Zidine Dijarbakira s vrha tornja Keči Burdžu (Keçi Burcu), sa kaskadama Bašte Hevsel (Hevsel Bahçeleri) © Ivana Dukčević
Zidine Dijarbakira s vrha tornja Keči Burdžu, i kaskadama Bašte Hevsel, iza © Ivana Dukčević
Džamija šeika Matara (Şeyh Mutahhar Camii) iz 1500. godine. Iako sama džamija nema neki istorijski značaj, pored nje, nalazi se jedini ove vrste, odvojeni Minaret na 4 noge – Dört Ayaklı Minare. Ukoliko prođete unakrsno između stubova minareta pomislivši želju, lokalci tvrde da će vam se ispuniti.
Džamija šeika Mutahara (Şeyh Mutahhar Camii) sa Minaretom na 4 noge (Dört Ayaklı Minare) © Ivana Dukčević
Minaret na 4 noge (Dört Ayaklı Minare) © Ivana Dukčević
Sülüklü Han iz 1683. godine, nekada je služio kao odmorište – gradski karavansaraj za putnike namernike, sa štalama u prizemlju i sobama na spratu. U bunaru u okviru hana, prikupljane su pijavice u “medicinske svrhe”, zbog čega je dobio naziv „suluklu” što na turskom znači “pijavica”. Danas se unutrašnjem dvorištu hana nalazi veoma posećena kafeterija.
Hasan Paşa Hanı, gradski karavansaraj (han) podigao je u periodu između 1572. i 1575. godine Vezirzade Hasan paša, sin tadašnjeg guvernera Dijarbakira, Sokulua. Han je sazidan u arapskom stilu, u kombinaciji „pruga“ svetlo-okerastog i crnog vulkanskog kamena. Poljski putopisac Simeon koji je posetio Dijarbakir 1612. godine, napisao je da „stotinu konja može da stane u čak dve ogromne podzemne štale”. Hamame i hanove Dijarbakira, u svojim putopisima iz XVII veka opisao je i čuveni Evlija Čelebija. Umesto hotela i gostionice, ovaj han je danas omiljeno mesto za čaj i kafu, i osim radnja sa suvenirima zbog svoje autentične arhitekture nazivaju ga i muzejem na otvorenom.
HAN i KARAVANSARAJ su zdanja sa istom namenom – nastali su kao preteča hotela i gostionica na Istoku, ali su hanovi bili stacionirani unutar gradova, a karavansaraji su zidani duž glavnih trgovačkih puteva.
Gradski karavansaraj Sülüklü Han © Ivana Dukčević
Gradski karavansaraj Hasan Paşa Hanı © Ivana Dukčević
Gradski karavansaraj Hasan Paşa Hanı © Ivana Dukčević
Veliku džamiju Dijarbakira – Diyarbakır Ulu Camii (na kurdskom Mizgefta Mezin a Amedê) podigao je veliki seldžučki sultan Malik-Shah I, između 1091. i 1092. godine. Na mestu Crkve Svetog Tome (Mar Toma Kilise) iz IV veka, prvo su Arapi 639. godine sazidali manju džamiju kada su osvojili ovaj grad. Tokom prvih nekoliko meseci, arapska džamija je bila mesto gde su se jedni pored drugih, molili muslimani i hrišćani. Kada su na ove prostore stigli Seldžuci, podigli su današnju Veliku džamiju (na turskom: Ulu Camii). Arhitekta i graditelj zdanja, trudio se da njen spoljašnji izgled bude očigledna kopija Velike džamije Damaska (Omejadske džamije). Deo muslimanskog sveta, smatra je petom najznačajnijom džamijom islama, najsvetijim mestom nakon džamija Meke, Medine, Jerusalima i Damaska. Može da primi 5000 vernika i najstarija je preživela seldžučka džamija Anadolije. Jedna je od najznačajnijih u regiji severozapadne Mesopotamije. Skoro potpuno je uništena u požaru nakon zemljotresa 1155, kada su je obnovili pridodavši joj stubove s obližnjeg antičkog rimskog amfiteatra.
Velika džamija (Ulu Camii) © Ivana Dukčević
Velika džamija (Ulu Camii) © Ivana Dukčević
Velika džamija (Ulu Camii) – spoljne dekoracije bogomolje, specifične su kod najranijih, jermenskih i gruzijskih crkvi © Ivana Dukčević
Velika džamija (Ulu Camii) © Ivana Dukčević
Velika džamija (Ulu Camii), antički rimski stubovi inkorporirani u delove džamije © Ivana Dukčević
Muzej-kuća Džahit Sitki Tarandžija (Cahit Sıtkı Tarancı Evi Kültür Müzesi) jedna je od dve muzej-kuće poznatih pesnika, u gradu. Zdanje je podignuto 1733. godine od bazaltnog kamena, kao kvadratna kuća sa 14 prostorija i unutrašnjim dvorištem. Postoje četiri identična dela kuće, koja su se koristila u zavisnosti od godišnjih doba. U severnom delu kuće živelo se tokom leta, istočnom u proleće, južnom delu tokom zime, i zapadnom u jesen. Pesnik Džahit Sitki Tarandži (1910–1956), rođen je u najvećoj sobi ove kuće koja nosi naziv başoda (što znači “glavna soba”), u letnjem delu kuće. Kuća je renovirana 2003. godine.
Muzej književnosti i literature Ahmet Arif (Ahmet Arif Edebiyat Müze Kütüphanesi) jedan od nekoliko muzeja turske književnosti i literature koje je osnovalo Tursko ministarstvo kulture i turizma, nazvan po pesniku Ahmetu Arifu (1927-1991). Otvoren je 2011. u istorijskoj kući tipične arhitekture Dijarbakira, staroj oko 120 godina, koja nosi naziv Hacı Halid Konağı. U kući sa ukupno 6 soba, gde je jedno vreme i živeo Ahmet Arif, izložene su neki njegovi lični predmeti. U zdanju se nalazi i izložba fotografija jugoistočne Anadolije, nekoliko poznatih turskih fotografa. U biblioteci je izloženo 2500 knjiga iz istorije, literature i 60 godišnjaka, i organizuju se književne večeri i radionice. Posetioci vole da čitaju knjige iz biblioteke, sedeći ispod krošnje drveta oraha koje se nalazi u centru dvorišta.
Cahit Sıtkı Tarancı Evi Kültür Müzesi © Ivana Dukčević
Cahit Sıtkı Tarancı Evi Kültür Müzesi © Ivana Dukčević
Ič Kale (İç Kale) je unutrašnja tvrđava unutar zidina Dijarbakira, koja potiče iz kasnijeg perioda (XVI vek) i u kojoj se nalaze javna zdanja. Neobično podseća na delove Kalemegdana u Beogradu i mesto je gde se u najistočnijem delu moguće popeti na zidine – na kule, tj. bastione, i videti kaskade bašta Hevsel (kapije: Saray, Oğrun, Küpeli, Fetih). Bastioni su korišteni za skladištenje oružja i municije, žitarica i hrane, ali i kao zatvor i za trgovinu vojne opreme. Unutrašnji zidovi tvrđave renovirani su za vreme dinastije Artukida i kasnije, za vreme Osmanlija. Unutar ovog dela tvrđave nalaze se zdanja nekadašnjeg zatvora, žandarmerije, suda, fontana Aslanlı, luk Artuklu, Sulejmanova džamija, ostaci Crkve Svetog Đorđa iz III veka (sazidana na temeljima paganskog hrama, koju su Artukidi pretvorili u hamam – sada je galerija), Arheološki muzej i Amina tumulus iz perioda neolita, starosti oko 12.000 godina.
Kapija Ič Kale (İç Kale), unutrašnje tvrđave iz XVI veka © Ivana Dukčević
Ič Kale (İç Kale) iz XVI veka, unutrašnja tvrđava © Ivana Dukčević
Ič Kale, zidine unutrašnje tvrđave © Ivana Dukčević
Ič Kale, zidine unutrašnje tvrđave © Ivana Dukčević
Ič Kale, zidine unutrašnje tvrđave © Ivana Dukčević
Dicle Köprüsü – On Gözlü Köprü (Most na Tigru ili „Most 10 lukova“)
Stari most na Tigru nalazi se tri kilometra južno od zidina Dijarbakira, od kapije grada Mardinkapı. Dužine 178 metara i širine 5,6 metara – sa 10 lukova, sazidan je 1065. godine od crnog bazaltnog kamena. Nazivaju ga još i On Gözlü Köprü ili na kurdskom Pira Dehderî (“Most 10 lukova”). Drugi naziv mosta je Most Silvan, jer se nalazi na putu za gradić Silvan. Most su podigli Nizam al-Din i Muyyid al-Dawla za vreme vladavine kurdske dinastije Marvanida (990 – 1085), čiji je „arhitekta Ubeyd, sin Sankara (Sancar)„ – kako stoji uklesano u dva reda kaligrafskog natpisa na južnoj fasadi mosta.
Kafeterije na obali Tigra, pored „Mosta 10 lukova“ © Ivana Dukčević
Kafei na obali Tigra, pored „Mosta 10 lukova“ © Ivana Dukčević
„Most 10 lukova“ © Ivana Dukčević
„Most 10 lukova“ © Ivana Dukčević
Turska Dijarbakir, Turska Dijarbakir, Turska Dijarbakir, Turska Dijarbakir, Turska Dijarbakir, Turska Dijarbakir, Turska Dijarbakir, Turska Dijarbakir, Turska Dijarbakir, Turska DIjarbakir, Turska DIjarbakir, Turska DIjarbakir