Jedrene, najveća džamija u Turskoj, sa trećim najvišim minaretima na svetu – Džamija Selimije (UNESCO) © Ivana Dukčević

 

 

 

 

Jedrene, jedan od mnogih srednjovekovnih kamenih mostova na rekama Tundži i Marici (u daljini se vidi centar i Džamija Selimije) © Ivana Dukčević

 

 

 

 

Jedrene, čišćenje obuće © Ivana Dukčević

 

 

Jedrene, kupola najčuvenije i najveće turske Džamije Selimije (UNESCO), rad čuvenog mimara Sinana © Ivana Dukčević

 

 

 

 

Jedrene, skulptura pelivana (rvača) ispred Rvačkog stadiona (UNESCO) © Ivana Dukčević

.

.

.

.

.

.

Tačno u podne, vremešnom i gotovo pustom grčkom magistralom koja duž šezdesetak kilometara u smeru severa vodi tačno uz granicu sa Turskom, jednog julskog dana iz smera Aleksandropolisa približavali smo se samoj tromeđi Grčke, Bugarske i Turske. Na graničnom prelazu u selu Pazarkule, na malom kružnom skveru sa obiljem drveća po drumu šetaju kokoške u potrazi za bubama i crvićima, kljucaju i ne mareći preterano na po neki automobil koji se povremeno zaustavi pokraj njih i tako poremeti letnju, lenju seosku tišinu. Kilometar, dva nakon granice, kroz pošumljeni pejzaž put završava rekom Maricom i pretvara se u ulicu koja ulazi u grad. Zastajemo ispred Mosta na Marici, jednog od nekoliko kamenih osmanlijskih mostova koji više liče na muzejski eksponat a ne ćupriju koja može da izdrži težinu modernih vozila, i u daljini preko reke gledamo čitav grad Jedrene. Duž severnog i zapadnog oboda Jedrena, sreću se manja reka Tundža (Tunca) i veća Marica (Meriç). Tundža teče sa severoistoka, prolazi severnim delom grada, zavija ka jugozapadu i jedno vreme teče paralelno sa Maricom formirajući nekoliko rečnih ostrva i okružujući skoro čitav grad, a zatim se na jugu uliva u nju. Obe reke premošćuju lučne, kamene ćuprije. Iako je većina renovirana i preko njih se odvija saobraćaj, i danas predstavljaju svojevrsnu atrakciju grada, a nekoliko predivnih, nevelikih mostova od belog kamena podignutih u periodu između XVI i XIX veka vode pravo u centar Jedrena. Drum je pust, gotovo da nema vozila. Dok razmišljamo da li da kolima pređemo uzani most iz XVII veka ili potražimo drugo rešenje, jedan veliki teretni kamion sa prikolicom prolazeći pokraj nas to upravo čini uverivši nas u dugovečnost osmanlijske srednjovekovne gradnje. Ili u savremene tehnike renoviranja.

.

.

Najpoznatiji i najstariji most Jedrena je Gazi Mihael (Hamidiye), sazidan u drugoj polovini XIII veka, tokom vladavine Vizantije,  U XV veku obnovio ga je Gazi Mihael Bey, po kome je i dobio ime. Ostali stari, kameni mostovi su još i Saračhane (Saraçhane) iz 1451. i Kanuni Saraj (Kanuni Saray) iz 1560. godine (na severu grada spajaju centar sa adom Sarajiči), most Sultana Bajazita II (Sultan Beyazıt II) iz 1488 (takođe spaja Sarajiči i centar, blizu kompleksa Bajazita II), Fatih (Bönce) iz 1452. (kod kule Adalet Kasri), Jildirim (Yıldırım) iz 1535. (sultana Mehmeda III), Jalnizgoz (Yalnızgöz – “sa jednim lukom”) iz 1570. i Tundža Ekmekčizade Ahmed Paša (Tunca – Ekmekçizade Ahmet Paşa) iz 1615. godine.

.

.

Bivši Hadrijanopolj, na turskom Edirne a na srpskom Jedrene, jedan je od najzanimljivijih manjih gradova Turske. Zauzima veoma važno mesto u istoriji zemlje, jer je tokom jednog relativno kratkog vremenskog perioda (1365 – 1453), nakon Burse, a pre osvajanja Istanbula bio proglašen drugom po redu prestonicom Osmanske imperije. Turski sultan Mehmed Drugi „Osvajač“ koji je kao dvadeset-dvogodišnjak osvojio Istanbul, rođen je u ovom gradu, tada prestonici. Dva i po veka kasnije, između 1700. i 1750. godine, u odnosu na broj stanovnika Jedrene je bilo jedan od najvećih gradova u Evropi – 350 000, za razliku od današnjih tek oko 145 000.

 

Sve dok 1365. godine – četrnaest godina pre Bitke na Kosovu polju, Jedrene nije osvojio sultan Murat Prvi (i proglasio novom osmanlijskom prestonicom), gradom rimskog cara Hadrijana – Adrijanopoljem vladali su Vizigoti, Vizantijci i krstaši. Tokom osamdeset osam godina koliko je ostao osmanlijska prestonica, Jedrene je steklo laskav nadimak „Grad koji će živetı do Sudnjeg dana“- Dar-ül Karar, a zatim i Dar-ül Mülk („Prestonica“), Dar-ül Meymene („Grad vojske“) i Dar-ül Saltana („Grad sultana“). Kada je 1453. Mehmed Prvi najzad osvojio Konstantinopolj – Istanbul, Jedrene je dobilo titulu „Druge prestonice“. U novije vreme, tokom Rusko-turskog rata, 1829. godine Jedrene su jedno kratko vreme okupirali Rusi, a tokom Balkanskih ratova grad su osvajali Srbi, Bugari i Grci. Mirovnim ugovorom iz Lozane 1923. godine, na kraju je pripao Turskoj. Osim ratova, Jedrene je bilo mesto nekoliko velikih požara (1745. i 1905),  i zemljotresa (1751).

 

.

.

Od nekadašnjih tri stotine, u centru nevelikog, nekada prestonog Jedrena nalazi se tek nekoliko velikih džamija. Jedna od njih – Džamija Selimije (Selimiye Camii), najveća je i najznačajnija džamija Turske i najviše arhitektonsko dostignuće legendarnog osmanlijskog arhitekte, mimara Sinana.

.

Mimar Kodža Sinan (Koca Mimar Sinan Ağa: 1490 – 1588) bio je već osamdesetgodišnjak kada je u centru Jedrena započeo arhitektonski projekat svog života – veliku džamiju za sultana Selima Prvog. Zdanje iz XVI veka, u koje su utkana tehnička i umetnička dostignuća onog vremena dobilo je najviše minarete u Turskoj ikada, i treće po visini na svetu (najveće su one u Meki), unutrašnji prostor površine od skoro dva i po kvadratna kilometra i centralnu kupolu gotovo istovetnih razmera najveće kupole do tada – Aja Sofije u Istanbulu. Tokom šest godina, na izgradnji džamije radilo je četrnaest hiljada radnika i četiri stotine umetnika. U džamiju je ugrađeno ukupno devetsto devedeset devet prozora, što je po ideji Sinana trebalo da predstavlja božansko savršenstvo. Plava džamija u Istanbulu – sagrađena vek i po kasnije, u stvari je manja kopija Džamije Selimije. Godine 2011, džamija i kompleks oko nje dospeli su na listu Uneskove svetske kulturne baštine. Unutrašnja dekoracija džamije spada među najlepše u čitavoj Turskoj. Mermer sa ostrva Mramornog mora, duborezi, sedef, ali i čuvene, ručno oslikane pločice iz Iznika krase čitavu unutrašnjost uz prepoznatljive geometrijske šare tipične za islamsku umetnost, sa crvenom, belom i plavom kao preovlađujućim bojama, stilizovanim motivima karanfila, zumbula i lale – simbola Osmanske imperije. Džamija Selimije sazidana je kao deo većeg kompleksa (Külliye), sastavljenog iz bolnice, medrese, biblioteke, hamama i groblja. U okviru medrese izučavane su prirodne nauke, a u javnoj kuhinji svakodnevno se u velikom kazanu kuvala čorba za siromašne.

 

Osim muslimanskog nasleđa, u gradu se nalazi i nekoliko hrišćanskih crkvi: dve bugarske (Svetog Georgija, iz 1880. i Svetih Konstantina i Jelene, iz 1907) i italijanska katolička crkva, kao i jevrejska sinagoga iz 1907. godine. U okolini Jedrena pronađeni su arheološki ostaci iz perioda antike (kod Lalapaše i Eneza, ili Ainosa). 

.

Ispred džamije, na platou bliže glavnoj ulici postavljen je spomenik velikom graditelju, arhitekti Osmanske imperije, mimaru Sinanu. Jedna od najpoznatijih ličnosti osmanlijske Turske, čiji izuzetno dug život, ostavština i zanimljiva biografija i danas intrigantni poklonicima istorije, najverovatnije je rođen kao Josif u grčkoj hrišćanskoj porodici, u selu Agirnasu nadomak grada Kajserija, severoistočno od centralne Kapadokije. O njegovom hrišćanskom poreklu govori i pismo iz 1573, koje je uputio sultanu Selimu Drugom moleći ga da poštedi progona na Kipar njegovu hrišćansku porodicu. Neki tvrde da je talentovani Sinan još u detinjstvu zavoleo arhitekturu, igrajući se u svom selu ispod kapadokijskih kuća od mekanog vulkanskog tufa, jureći kroz mnogobrojne hodnike podzemnih gradova i lukove kojima su bile poduprte neke od tavanica. Sinanov otac Kristos bio je zidar i stolar, te je vrlo verovatno dečak od njega nasledio sklonost ka graditeljskom zanimanju. Kada mu je bilo dvadeset i dve, Sinan je bio regrutovan u trupe janjičara, preveden u islam i dankom u krvi – na turskom: devşirme, poslat u Istanbul. Nekoliko godina kasnije, dobio je muslimansko ime. Služeći turskoj vojsci, Sinan je dobio priliku da proputuje čitavim carstvom – sve do Rodosa, Bagdada, Damaska i Persije na istoku, Egipta na jugu, ali i Beograda (za vreme osvajanja Sulejmana Prvog Veličanstvenog) i Moldavije na severu, i Krfa na zapadu. Mnogo kasnije, zapisao je utiske sa ovih putovanja: „… Video (sam) spomenike kulture, ostatke velikih antičkih civilizacija. Iz svake ruševine nešto (sam) naučio, sa svake građevine nešto pokupio…“.

 

Kao vojni inženjer, putujući u osvajačke pohode sa janjičarima vremenom je stekao visok rang kao oficir, komandir, i na kraju dobio titulu age. Bio je zadužen za gradnju puteva, mostova, vojnih brodova i raznih utvrđenja, a kada mu je bilo pedeset godina imenovan je za glavnog carskog arhitektu što je i ostao sve do svoje smrti u devedeset osmoj godini. Titulu glavnog arhitekte carstva nosio je tokom vladavine čak tri sultana: Sulejmana Prvog Veličanstvenog, Selima Drugog i Murata Trećeg. Bio je zadužen da znanje koje je stekao radeći za vojsku, primeni na gradnju religioznih i civilnih objekata, ali i mostova, drumova, sistema za dovod vode širom carstva koje je osvajanjima u tom periodu postajalo sve veće.

,

,

,

.

Jedrene, Džamija Selimije © Ivana Dukčević

.

.

.

.

.

.

Jedrene, Džamija Selimije © Ivana Dukčević

.

.

.

.

.

.

Jedrene, Džamija Selimije © Ivana Dukčević

.

.

.

.

.

.

Jedrene, Džamija Selimije © Ivana Dukčević

.

.

.

.

.

.

Jedrene, Spomenik graditelju Sinanu na platou ispred Džamije Selimije © Ivana Dukčević

.

.

.

.

.

.

Jedrene, suveniri nakon posete Džamiji Selimije: „Dragoj ljubavi“, „Dragom komšiji“ „Dragoj majci“ © Ivana Dukčević

.

.

.

.

 

Mimar Sinan projektovao je i uz pomoć velikog broja saradnika sagradio preko tri stotine različitih zdanja, i pomogao u realizaciji još preko sto pedeset. Njegovih sto devedeset i šest arhitektonskih dostignuća – džamija, hamama, medresa, bolnica, mauzoleja, palata, akvadukta i karavansaraja još uvek postoje, među kojima i višegradska Na Drini ćuprija. Sinanove građevine bile su poznate i po značajnim inovacijama u organizaciji prostora -postavljanju velike centralne kupole u središnji prostor džamije, okružene pomoćnim kupolama po ugledu na vizantijske crkve, pročišćenom dizajnu i uvođenju novina u upotrebi već postojećih dekoracija i motiva. Najveći osmanlijski sultan Sulejman Prvi Veličanstveni, izuzetno je cenio Sinana i bio veliki pokrovitelj njegovog rada, te mu je učinio čast kada mu je na otvaranju Sulejmanove džamije u Istanbulu simbolično predao ključeve da kao graditelj svečano otvori svoje delo. Za njega i sultanu Rokselanu, projektovao je mauzoleje u dvorištu džamije, u blizini kojih je – u svom skromnom mauzoleju (koji je projektovao), i sam kasnije sahranjen.

 

U ulici Saračlar (Saraçlar Caddesi – u prevodu „ulica sedlara“), glavnoj pešačkoj ulici grada, mogu se pronaći prodavnice baklave, banke, radnje sa odećom i taverne. U okolnim ulicama, primetili smo manje ili više očuvane osmanlijske kuće sa isturenim doksatima, tipične za čitavo područje Anadolije. U jednoj od ulica – Maarif Caddesi, nalazi se jedna od najvećih jevrejskih sinagoga na Balkanu, koja više nije u reprezentativnom stanju i u koju ulaz nije moguć.

 

Ali pašina čaršija (Ali Paşa Çarşısı) – 300 m dug pokriveni bazar u centru Jedrena, sagrađen je 1569. godine kao zadužbina Hersekli Hemiza (Semiza Hercegovskog), poslednjeg velikog vezira u službi sultana Sulejmana Veličanstvenog. Nekada je u dugom hodniku bazara bilo smešteno 300 prodavnica, koje su svoj procvat doživele tokom XVI i XVII veka. Danas se ovde nalazi 129 radnji, a atmosfera donekle podseća na onu u mnogo većoj Kapali čaršiji u Istanbulu. U središnjem delu hodnika nalazi se prostor koji je u srednjem veku izgrađen za molitvu trgovaca (kako tokom radnog vremena, radi molitve ne bi morali da napuštaju svoje radnje). Postoji ukupno šest ulaza u bazar, tri sa istočne strane, i po jedan sa svake od preostale tri strane. U septembru 1992, bazar je gotovo uništio veliki požar, te je kompletno rekonstruisan i vraćen u prvobitno stanje u novembru 1997. godine.

.

Osim velelepne džamije Eski džamije (Eski Camii / Cami-i Atik – Ulu Camii), najmanje i najstarije carske džamije u centru Jedrena iz 1414. sa velikim kaligrafskim znacima koji krase njen spoljašnji zid, i u kojoj se navodno čuva deo čuvenog kamena Ćabe (Kaaba, kome se muslimani mole na hodočašću u Meki), tu je i Uč Šerefeli džamija (Uç Şerefeli Camii) – „Džamija tri balkona“ sultana Murata II iz 1447, kao i  Džamija Muradije (Muradiye Camii) iz 1436. godine, podignuta pod pokroviteljstvom sultana Murata II (poznata po izuzetno lepim i vrednim duborezima, pločicama iz Iznika i reljefnim kompozicijama. U nevelikom Jedrenu postojalo je i preko stotinu javnih česmi, dvadeset i četiri karavansaraja (gostionica-odmorišta za putnike), kao Rustem-pašin (Rustempaşa Kervansarai, 1561), više od pedeset i religioznih škola – medresa, jedna sinagoga, dve bugarske i jedna italijanska crkva i četiri bazara. Za jedan od njih u samom centru grada – tik uz Eski džamiju – Bedesten Çarşısı, čuveni srednjovekovni turski putopisac Evlija Čelebija zapisao je da je bio poznat po radnjama sa dragim kamenjem i draguljima, te da je iz ovog razloga ispred njegova četiri ulaza tokom noćnih sati stražarilo šezdeset ljudi.

.

.

.

.

.

.

Sa druge strane ulice u odnosu na “Džamiju tri balkona”, nalazi se Kula Makedonija – poslednja preživela kula, deo nekadašnjih jedrenskih, gradskih zidina (Makedonya Kulesi). Sazidana je od cigle i kamena u II veku naše ere, za vreme vladavine rimskog cara Hadrijana. Pored Makedonske kule (nazvane tim imenom jer je od nje vodio put ka grčkoj severnoj oblasti Makedoniji, tada rimskoj proviciji) primetićete i ostatke rimskih zidina. Do 1950-tih, na kuli je postojao sat prema kojem su građani Jedrena podešavali tačno vreme, ali je uklonjen kada je gornji deo kule počeo da se urušava. Kula nije uočljiva iz glavne ulice, jer se nalazi između zgrada. Osim ako tačno znate gde da gledate, prilično je lako zaobići je. Nije moguće posetiti njenu unutrašnjost.

.

U jednom delu Jedrena nalazi se istorijsko predgrađe Karaagač (Karaağaç). Iako deluje kao odavno zaboravljeni kraj, nekada je bilo centar noćnog života grada. Na samom ulazu videćete nekadašnje zdanje železničke stanice Edirne Eski Gar, danas istorijsku zgradu rektorata Tračkog univerziteta (Rektörlük), a malo dalje i Etnografski muzej.

.

.

.

.

 

Pre nastavka puta za Istanbul, svratili smo u centar i probali jedan od nekoliko lokalnih specijaliteta od džigerice – „džiger tavu“ (ciğer tava), prženu jagnjeću džigericu serviranu sa pečenom ljutom papričicom i „džiger sarmasi“, sarmice od pirinča i mlevene džigerice. Uz jetrena jela specifičnog ukusa pili smo ajran, slani i retki jogurt koji hladi grlo i ubija ljutinu, a ide dobro uz roštilj i uz pecivo. Ako niste ljubitelj iznutrica, probajte pečeno pile uz dodatak raznih salata i krompir ili pirinač (kuvani „šareni“ pirinač, uz dodatak ulja – pilav).

.

.

.